Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo’yicha Direktor o`rinbosari

Yakka savollar.

1. Fikrlash ifodasini gapga qanday mantiqiy va Grammatik talablar qo'yiladi?

2. So'zlarning bog'lanishiga til vositalarining hissasi qanday?

3. Gapda tartib va ohangni o'zgarishi imkoniyatlari qanday?

4. Yangi mavzuni tushuntirish:

Bu busqichda o'qiluvchi o'quv dasturiga asoslanib, o’quvchilarga kerakli bilim doirasi bo'yidiamavzuni tushuntiradi.

Tayanch so'z va iboralar: Nutqiy faoliyat, nutq shakli, og'zaki va yozma shakl, dialogik vaziyat, nutq motivi, dialogik nutq, monologik nutq, polilog, savol-javob, tasdiq, gap qurilishi, munosavat ifodasi, so'z-gap, kirish so'z, muomala tirlari, suhvat bosqichlari, istak, bildirish, minnatdorchilik, nutq uslublari.

Nutqiy faoliyat inson faoliyatining asosiy qismi bo’lib, nutqiy jarayonda uning bir necha turlaridan foydalanamiz. Odamning nutqiy faoliyati nutqning kimlarga, qay tarzda vayon etilishiga ko'ra turlarga bo'linadi. Bular quyidagilardir:

1. Monoligik nutq. (Bir kishilik nitq).

2. Dialogiknutq. (Ikki kjshlik nutq).

3. Polilogik nutq. (Ko'pchilik nutqi).

Bulardan biz bugun o'rganadigan dialogik nutq bo'lib, u ikki kishining'o'zara suhvatidan tashkil topadi. Demak, ikki kishining o'zaro sunvati dialog deyiladi.

Dialog inson hayotida eng ko'p qo'llanadigan nutqiy faoliyat turi hisoblanadi. Kundalik hayotimizda nutqiy taoliyatning bu turidan turli vaziyatlarda foydalanamiz. Vadiiy adabiyotda ham dialoglardan ko'p foydalaniladi.

Masalan. A.Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonida Farhod va Xisrav, Farhod va Shirin o'rtasidagi muloqot, “Mehrobdan chayon” asarining bosh qahramonlari Anvar bilan Ra'noning suhvati dialogning vadiiy adabiyotdagi eng go'zal namunalaridan hisoblanadi.

Taniqli olim Yo'ldosh Solijonov o'zining “Nutq va uslub” asarida o'zbek adabiyotida ko'p qo'llanayotgan dialoglarni quyidagi shakllarga boladi:

1. Tavsifiy dialoglar.

2. Dramatik dialoglar.

3. Lirik dialoglar.

Shuning bilan birga dialog tiplarining faoligiga ko'ra ham quyidagi uch turga bo'lish mumkin:

1. Jonli dialoglar.

2. Xayoliy dialoglar.

3. Ichki dialoglar.

Jonli dialog turi asar qahramonlaririing bir-biri bilan yuzma-yuz turib muloqot olib borish jarayonidir.

Xayoliy dialog bilan ichki dialog aslida birdek tuyiladi aslida boshqa-boshqa jarayondir. Xayoliy dialog qahramonlar o'rtasida qachonlardir bolib o’tgan jonli dialogning keyinroq aynan unda qatnashganlardan yoki eshitganlardan birining tasavvurida qaytadan tiklanishidir.

Ichki dialog esa asar qahramonining o'z - o'zi yoki biror ham suhvati (ehtimol sevgilisi yoki raqibi) bilan g'oyibona fikrlashuvi, tortishuvi asosiga quriladi.

Dialogik nutq kishining kim bilandir muloqotga kirishish ehtiyojidan kelib chiqadi. Dualogik vaziyatni hosil qilish uchun nutqiy motiv, ya'ni suhvatning asosiy mazmuni, g'oyasi yoki maqsadi bo'lishi lozim. Agar motiv bo'lmasa dialog ham hosil bo'lmaydi. Motiv dialogning shakli, ko'rinisni, mazmuni va unda foydalanish mumkin bo'lgan til birliklarini belgilab beradi. Masalan, shogird ustozidan o'zi tushunmagan amaliy ko’nikmani soramoqchi. (Ana shu so'rash ehtiyoji dialogning motivi hisoblanadi.) Bu jarayonda shogird o’zini anchayin bosiq tutadi, so'roq gapdan foydalanadi, ustozining har bir so'zini diqqat bilan eshitadi. Ustoz esa shoshmasdan gapiradi, iloji boricha sodda gaplardan foydalanadi, darak gaplarni ishlatadi, grammatik shakl va adabiy til me'yorlariga amal qiladi.

Fikrimiz isboti uchun quyidagi misolni olib ko'ramiz:

Shogird ustozining oldiga ohista yaqinlashdi. Bu paytda Mavlono Fazliy mutolaa bilan vand edi.

- Xo'sh - dedi kitobdan boshini ko'tarib.

- Aytingchi, ustoz,- dedi bola.—qanday qilib tib ilmida insonlarni yorish mumkin?

Axir o’zining jonzodlarga, jumladan insonga ozor berish gunohi azim degandingiz.

- Ha, to'g'ri, Olloh taolo yaratgan jamiki jonzodlarga, jumladan insonlarga xoh tildan, xoh amaldan bo'lsin ozor berish gunohi azim hisoblanadi. Lekin, bemorning dardini engillashtish, hayotini saqlab qolish maqsadida a'zosiga tig' tekkizib davolash joizdir.

Bu ishni dastlab shayh ur-rais Ibn Sino hazratlari boshlab berishgan. Bugun ham turli shifoxonalarda bemorlarning hayotini saqlab qolish va dardlariga shifo berish uchun ularning biror yerlarini tig' bilan yorilmoqda.

- Marg'non jangida yog'iga dushman o'qi tekkan jangchini shuning uchun yorishganmi?—so'radi shogird.

- Uni sen ham ko'rganmiding?- ustoz ajablandi.

- Ha, uning vaqirganidan cho'chib nima bo'ldiykan, deb chodirdan boshimni chiqargan edim, - tishuntirdi bola.

- Bechora o'shanda ko'p azob tortgandi, lekin tuzaldi. - Uztoz u kim?—qiziqsinib so'radi. - Mana shu o'zimizning jiyanimiz Tohirda.

- Tohir akamidi?- bolaning savqi keldi— Qoyil, men bo'lsam jarrohlikdan qo'rqib yuribman.

- Odamlarga yaxshilik qilishdan qo'rqilmaydi, bolam. Ushbu dialogda so'roq olmoshlaridan, soda gaplardan, hissiy-ekspessiv so'zlar (Tohir akamidi? Qoyil, bolam) dan foydalanilgan.

U savol-javob va mulohaza tarzida bo'lib o'tgan. Unda ustozning shogirdning iliq munosavati, ikki o'rtadagi o'zaro hurmat sezilib turadi.

Demak, dialogik nutqning shakllari suhvat jarayonida yuzaga keladi. Dialogik nutq shakillari tushunchasining o'ziga biroz izoh berish kerak. Chunki uning boshqa nutq shakllaridan farqi bor. Bu shakllar faqat dialog doirasidagina yuzaga keladi. Bu uning motivi bilan bog'liq. Demak, nutqiy motiv dialog shaklini ham belgilab beradigan mezondir.

Dialoglar suhvat mazmuniga ko'ra bir necha shakllarda bo'lishi mumkin. Bulardan quyidagilarni ko'p ishlatiladi:

1. Savol-javob shakli.

2. Istak - munosavat shakli.

3. Bildirish shakli.

4. Buyruq - tobe shakli

5. Fikr-mulohaza shakli

6. Tasdiq-inkor shakli

7. Aralash shakl

Bu shakllarni farqlash bir muncha qiyin bo'lib, ular aksar holda aralash kelishi mumkin. Lekin sof holda kam ishlatilmaydi.

Masalan, sud-tergov jarayonlarida, adashgan holatlarda alvatta savol-javob shaklidan foydalaniladi. Misol uchun, shifokor bilan bemorning muloqotini ko'rib chiqish mumkin.

Bemor vrach huzuriga keldi

- Numadan shikoyatingiz bor?

Tuni bilan uxlamay chiqdim, dam istmam chiqadi, dam bezgak tutadi.
- Oldinroq boshqa kasal bilan og'rimaganmisiz?

Biroz, shamollashim bor edi.

- Qanday muolaja choralarin ko'rgandingiz?

Antibiotiklar ichgandim.

- Oilangizda boshqa biror kishi grippga chalinganmidi?

Ha, akam og’rigandi.

- Tushunarli, Sizga va'zi dorilar yozib beraman, shular qabul qilishingiz losim bo'ladi.

Yuqoridagi dialog asosan savol-javob shaklida bo'lib, u qisqa davom etgan.

Dialogning fikr - mulohaza shaklida so'zlovchi ko'proq gapiradi. Hammada sunvat ancha uzog'roq davom etadi. Masalan, olimlar bilan suhvatlar, yoki uzoq vaqt ko'rishmagan kishilar bir-birlari bilan uzoq gaplashishlari mumkin. Bunda fikr-mulohaza shaklidan foydalaniladi. To'g'ri bunday hollarda aralash shaklni qo'llash ko'proq uchraydi.

Dialoggik nutq shaklarining ko'pligi va qo'llanishi unda munosavat ifodalash usullariga ham bog'liq. Turli munosavatni ifodalash nutq jarayoni borishini boshqaradi va o'z - o'zida undagi shakl ham, til birliklari ham, ohang ham o'zgaradi.

Masalan, Buyruq - istak shaklidagi suhvatda rahvar va xodim o'rtasidagi munosavat ifodalansa, shu shaklni boshqa munosavatga joriy etib bo'lmaydi. Chunki, bu yerda munosavat rahvar va xodim o'rtasidagi emas, valki ikki do'st yoki mehmon bilan-mezmon o'rtasida bo'lishi mumkin. Bunda esa til birliklari, shakl kabi elementlar ham o'zgaradi.

Xullas, dialogik nutq jarayoni juda murakkab, serqirra jarayon bo'lib, sunvatdoshga suhvat vaziyati, muhiti va motividan kelib chiqib munosatda bo'lish maqsadga muvofiq bo'ladi.

5. Yangi mavzuni mustahkamlash.

Bu bosqichda o'qtuvchi o’quvchilarning bilim doirasini kengaytirib, yangi mavzuni mustahkamlash uchun quydagi savollardan foydalanishi mumkun;

Yakka savollar:

1. 
   Nutqiy faoliyat shakllari haqida ma'lumot berihg.
   
2. 
   Dalogik nutq deb nimga aytiladi?
   
3. 
   Dialogik vaziyat bilan nutq motiv(mazmun) o'rtasidagi bog'lanish qanday bo'ladi?
   

4. 
   Dialogik nutq shakllariga misollar keltiring.
   
5. 
   Dialogik nutq shakllarini qanday farqlash mumkin?
   
6. 
   Dialogik nutqda munosavatlarni qay tarzda ifodalashni ko'rsating.
   
7. 
   Dialogik nutq shaklarini misollar yordamida tushuntiring.
   

Dars yakuni:

O’qituvchi o'tgan yangi mavzu b'oyicha tushunmagan savollarga javob beradi, darsni mustahkamlashdagi o’quvchilarjavobini muhokama qilib, o’quvchilar bilmini vaholaydi va darsni yakunlaydi.

6. Uyga vazifa:

a) “Ona tili vaadabiyot” darsligi A. Rafiyev, N. G’ulomova.

b) Tinish belgilari haqidagi qoidalarni yod olish.

XIII. O’qituvchi uchun adabiyotlar:
1. “Ona till va adabiyot” darsligi A. Rafiyev, N. G’ulomova.

2. G.Abdurahmonov, H Rustamov. “Ona tili” darsligi 10 - 11 - sinflar uchun.

3. “Lingvistik terminlarni izohli lug'ati” A. Xojiyev. “O’qituvchi” 1985 yil.

4. A.S.Erkinov “Matnshunoslikka kirish” Toshkent 1987 yil.

5. A. Mamajonova “Tekst lingvistikasi” Toshkent 1989 yil.
I. MAVZU: TAVSIFIY (MONOLOGIK) MATN VA UNING SHAKLLARINI FARQLASH. BUNDAY MATNDA FIKR BILDIRISH, ASOSLASH, ISBOTLASH, ASOSLASH VAYONI.

2. Dars turi: ‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗‗.

3. Dars vaqti: ___ daqiqa.

4. Darstipi: Aralash dars.

5. Darsda qo'llaniladigan usullar:

- An'anaviy o'qitish usullari, kichik guruhlarga bo'lib, “BBB” usulidan foydalanish.

6. Darsda qo'llaniladigan nazorat turlari:

1.Frontal savollar.

2. Muammoli savollar.

3. Mustaqil ish turi.

7. Dars maqsadlari:

A) Ta’limiy maqsadi:

• 
  nazariy bilimlarni egallash;
  
• 
  monologik nutq va uning shakllari haqida kengroq tushincha berish;
  
• 
  o'quvchilarda og'zaki va yozma nutqni vayon etish ko’nikmasini shakllantirish;
  
• 
  o’quvchilarda nutqiy savodxonlikni o ‘stirish;
  

B) Tarbiyaviv maqsad:

• 
  o’quvchilarda namunali nutqiy ko 'nikmaleirni shakllantirish;
  
• 
  hamshiralik faoliyatida qollanadigan muomala ko'rinishlarini o'rgatish;
  
• 
  o'quvchilarda axloqiy va estetik tushunchalar asosida so'zlash ko‘nikmasini yanada rivojlantirish;
  

• 
  mehnatda muomala madaniyatining rasmiy usullarini tushuntirish;
  
• 
  muomala jarayonida o 'quvchiga qo 'yilgan tulab suhvaldoshga nisvatan hurtmat, samimiyal, ehtiyotkorlikni o’rgatish.
  

E) Rivojlantiruvchi maqsad:

• 
  turli nutq jarayoniga moslanish malakasini shakllantirish;
  
• 
  vaziyatga qarab muomala madaniyatini o 'zlashtirib olish;
  
• 
  o'z fikrini aniq, to 'liq vayon etish ko ‘nikmasini rivojlantirish;
  
• 
  o’quvchilami mantiqiy fikrlashini o'stirib, vatanparvarlik ruhida tarbiyalash.
  

8. Darsni o'tkazish joyi: ____________

9. Darsning didaktikasi (integratsiva):

A. Fandagi mavzulararo bog'lanish.

1. O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari.

2. Diologik nutq shakllari.

3. Gap matn sifatida.

B. Fanlararo bog'lanish:

1. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish.

Mavzu: 1. Til va nufq. Tilning ijtimoiy mohiyati. 2. Tavsifiy matnning leksik - uslubiy belgilari. 3. Diologik matn shakllari.

E. Hayot bilan bog'lash.

1. Mavzuni tibbiyot amaliyotidan olgan namunali muloqat asosidatushintirish.

2. Tibbiyot xodimi va bemor o ‘rtasidagi turli suhvat ko 'rinishlari.

3. Kundalik hayotimizdagi nutqiy faoliyat bilun bog lanish.

4. Ichki kechinma, fikr - mulvhaza, dunyoqarashni tushintirish.
10. Kerakli bilimlar doirasi:

• 
  Matn haqida ma’lumotga ega bo 'lish.
  
• 
  Til va nutq farqini bilish.
  
• 
  Diologik va monologik nutqni farqlash.
  
• 
  Turli munosavatlarni ifodalashda til va tafakkurning munosavatini bilish.
  

XI. Darsni jihozlash:

Manzarali rasm, portret, tarqatma materiallar, jadval.

DARSNING XRONOLOGIK XARITASI.

№	DARSNING XRONOLOGIK XARITASI	VAQTI
1	Tashqiliy qism	daqiqa
2	o’qituvchining kirish so’zi	daqiqa
3	o’quvchilarning bilimini tekshirish	_ daqiqa
4	Yangi mavzuning bayoni	daqiqa
5	Yangi mavzuni mustahkamlash	daqiqa
6	Darsning yakuni	daqiqa
7	Uyga vazifa	daqiqa
	Jami	daqiqa

12. DARSNING TEXNOLOGIK XARITASI.

№	Dars Bosqich-lari	Ta’lim beruvchining Faoliyati	Ta’lim oluvchining faoliyati	Texnologiya
				Metod	Shakl	Vosita
1	Tayyor-lov __ daqiqa	Maqsad va natijalarni belgilash, mantiqiy struktura va texnologik xarita tuzish. Kichik guruhlarni shakllantirish va ularga topshiriqlar berish. Maqsad: o’quvchilar bilimlarini tekshirish yangi mavzuni o’zlashtirish	O’quvchilar darsga kirmasdan oldin maxsus belgili qog’ozlarni olib, o’sha qog’ozchada ko’rsatilgan guruhga borib o’tiradi.	Noan’anaviy	Guruh-larni shakl-lantirish	Taqsimlash qog’ozchalari
2	Mavzuga kirish __ daqiqa	Darsni boshlanishidan oldin o’quvchilar bilan tanishadi. Mavzu nomi, maqsad,natija va baholash mezonlarini e’lon qiladi.Tanishuvda “_____________________________” usulini qo’llash.	Mavzu nomi, maqsad, natija va baholash mezonlarini daftariga belgilab oladi. O’quvchilar o’zining fikrlarini yozadi.	Mavzu _____________________________________________________________________________	Guruh-lar	Ko’rgazma doska, bo’r
3	O’quvchi-larning oldingi bilimlarini tekshirish _____ daqiqa	O’quvchilarning oldingi bilimlarini tekshirish maqsadida boshlang’ich nazorat olinadi (savollar ilova qilinadi)	O’quvchilar javoblarni belgilashadi. Odob axloq bo’yicha qo’shimcha malumotlar olishadi.	An’anaviy nazorat usuli	Guruh	Savollar Doska va bo’r, o’quv daftarlari
4	Yangi mavzu-ning bayoni _____ daqiqa	Yangi mavzu bayon qilinadi. Ko’rgazma yordamida mavzuni tushunturadi. ___________________________________________________________________________________________________________________________________________________________	Mavzuga oid ma’lumotlarni yozib olishadi. Ko’rgazmadagi, tarqatma materialdagi ma’Iumotlarni kuzatishadi.	Ma’ruza yangi mavzu bayon qilish davomi-da slayd ko’rgaz- madan foydala niladi. Hayotdan misollar keltiriladi.	Guruh-lar	Slayd, mavzu bo’yicha yozilgan materiallar doska va bo’r
5	Taqdimot ______ daqiqa	Savollar beradi. Kichik guruhlarda bajariladigan ishlarni eshitadi, kamchiliklarni tuzatadi.G’olib guruxni e’lon qiladi.O’quvchilar baholanadi.	Frontal savollarga javob berishadi.Qo’ shimcha savollarga javob beradilar. Guruh sardorlari mustaqil ishni taqdim qiladi.	Muhokama va mustaqil ishlash	Guruh-chalar	Daftar, doska va boqa. Baholash mezonini varag’i.
6	Baholash ____ daqiqa	Kichik guruhlarga berilgan topshiriqlar va savollar natijalarini umumlashtiradi. Qaysi guruh g’olib ekanligini e’lon qiladi.	Guruhchalar bir-birlarini Baholaydilar. Javoblarning to’grisini yozib oladi	Munozara	Guruh-chalar	Doska, bo’r, ko’rgazmali qurollar, tarqatmalar
7	Umum-lashtirish _____ daqiqa	Guruhlarning faoliyatlari umumlashtiriladi. Faol o’quvchilar alohida ko’rsatiladi. O’quvchilar baholanadi va baholar izohlanadi.	Tinglaydilar. Umumlashtirish bo’yicha, fikrlarini bildiradilar.	Sunbat-mulohaza	Guruh-chalar	Baholash mezonlari varaqasi.
8	Darsga yakun yasash ____ daqiqa	Darsni yakunlaydi. Uyga vazifa beradi o’quv adabiyoti ________________________________________________________________________________________	Tinglaydilar. Topshiriqlar o’quv adabiyotlar nomini yozib oladilar.	Ma’ruza	Umumiy	Ma’ruza matni o’quv adabiyotlar, daftarlar, doska va bo’r

13. O’qituvchi uchun adabiyotlar: