Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

76
Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар
Зулқарнайн подшоҳ
77

Шунингдек, Хуросон подшоҳларини¹⁹³ мисол келтириш мумкин. Улар давлатининг биринчи подшоҳи Исмоил эканига ҳеч ким эътироз бмлдирмаган. Бу Исмоил ибн Аҳмад ибн Асад ибн Сомонхудо ибн Жа-симон ибн Тағмот ибн Нуширд ибн Баҳром Чубин ибн Баҳром Жуша-наш бўлиб, у Озарбайжон марзубони¹⁹⁴ эди.
Хоразмнинг аввалги шоҳлари ҳам [бунга] мисол бўлади, улар [Эрон] иодшоҳи хонадонидан ва Шервон¹⁹⁵ шоҳларидан эдилар. Чунки насаб-лари шажараси сақланмаган бўлса ҳам, уларнинг хусровлар наслидан экани [ҳақида] кўпчилик халцнинг фикри бир [хил].
Гарчи насаблар ва бошқа сабаблар ҳақидаги даъволарнинг тўғри-лиги яширин бўлса ҳам, мушк ҳар қанча ўраб қўйилса, ҳид сочиб тур-ганидек, ошкоро бўлаверади. Ундай [тўғри] даъвони тузатиш учун Убай-дуллоҳ ибн ал-Ҳасан ибн Аҳмад ибн Абдуллоҳ ибн Маймун ал-Қад-доҳ¹⁹⁶ каби пуллар сарф этиб, ҳадялар беришга эҳтиёж қолмайди. У Мағрибда хуруж этган кунларида ўзини шиалар нақибларига¹⁹⁷ 40 нисбат берганида, || алавийлар уни ёлғончига чиқарган. Шунда Убай-дуллоҳ уларни [пул ва поралар билан] рози қилиб тинчлантирган; гар­чи бу сохта ҳолат шуҳрат топиб тарқалган ва Убайдуллоҳнинг авлоди кучли қудратга эга бўлган бўлса ҳам, ҳақиқатни - изловчига Убайдул-лоҳнинг қилган ишлари яширин қолмади. Бу хонадондан бизнинг замо-нимизда иш бошида турган киши Абу Али* ибн Низор ибн Маадд ибн Исмоил ибн Муҳаммад ибн Убайдуллоҳ «зўравон» дир.
Одамларнинг ёқтирган кишилари тарафини олиб, ёмон кўрган ки-шиларига таъна уришлари ва бу икки хил тушунчада баъзан ҳаддан ошиб кетишлари даъволарида шармандаликларга сабаб бўлганидан на-саб ҳақида гапириб ўтдим.
Искандарнинг Филиф ўғли экани яширин эмас, жуда равшандир. Филифнинг келиб чиқиши эса насаб билимдонларининг айтишларича, мана бундай: Филиф ибн Мазрабу ибн Ҳирмис ибн Ҳарзас ибн Майтун ибн Румий ибн Лайтий ибн Юнон ибн Ёфис ибн Сухун ибн Румия ибн Бизант ибн Туфил ибн Румий ибн ал-Асфар ибн Алифаз ибн ал-Ийс ибн Исҳоқ ибн Иброҳим алайҳиссаломдир**.
[Баъзиларнинг] айтишича, Зулқарнайн Атракис исмли бир киши бўлган. У Бобил подшоҳларидан бири Сомирусга карши чиқиб, у билан жанг қилган. Ниҳоят, ғалаба қозониб, уни ўлдирган ва калласининг те-рисини сочи ҳамда иккита кокили билан биргаликда шилдириб олган. Бу терини ошлатиб, ўзига тож қилган, шу сабабдан Зулқарнайн деб лакабланган.
' Зулқарнайн — Мунзир ибн Моуссамо [дир]. [Мунзир ибн Моуссамо] эса Мунзир ибн Имруулкайсдир*** деган фикрлар ҳам бор.
Бу исм эгаси ҳақида ажойиб эътиқодлар яратилиб, унинг онаси жинлардан эди дейилади. Билқис**** ҳақида ҳам шундай эътиқод қи-лишиб, унинг онаси жинлардан эди дейишган. Найрангбоз Абдуллоҳ
* Абу Али —ал-Ҳаким номи билан машҳур бўлган халиф. 996 йилдан 1021 йил-гача xvkm сурган.
** Беруний келтирган бу насаб шажараси афсонавиидир.
*** Эронга қарам бўлган лахмийлар сулоласи подшоҳларидан бири Мунзир ибн Маассомо кўзда тутиляпти. Лахмийлар Месопотамиядаги Ҳир шаҳрида VI асрда ҳукм сурганлар.
**** Билқис—Инжилда зикр қилинган ва Сулаймон пайғамбарнинг замондоши бўлган Савр маликасининг арабийнавис ёзувчиларда учрайдиган номи.
ибн Ҳилол ҳақида эса у, Иблис қизини хотинликка олган, дейдилар. Шундай масхара ва кулгилик машҳур ҳикоялар [кўп келтирилади].
Умар ибн ал-Хаттобдан шундай ҳикоя қилинади: у бир гуруҳ ки-шиларнинг Зулқарнайн ҳақида жуда гапга тушиб кетганларини эшитиб: «Инсонлар ҳақида гапиришувингиз кифоя қилмай, фаришталар ҳақи-да гапиришишга ўтдингизми?» —деган.
Баъзилар Зулқарнайн —■ Саъб ибн Ҳаммол Ҳимярийдир дейдилар, Буни ибн Дурайд* «Китоб ал-вижоҳ» да баён этган. Яна бирлари Зулқарнайн — Абу Кариб Шаммар Юръиш ибн Ифриқис Ҳимярийдир, у икки елкасига тушиб турган иккита кокили сабабли шу исм билан аталган. У ернинг кун чиқиш ва кун ботиш томонларига етиб борган, шимол ва жануб томонларини кезган, мамлакатлар фатҳ этиб, халқ-ларни ўзига бўйсундирган. Яман подшоҳларининг бири бўлган Асад ибн Амр ибн Рабиа ибн Молик ибн Субайх ибн Абдуллоҳ ибн Зайд кбн Есир ибн Танъум ал-Ҳимярий ўз шеърида Зулқарнайн билан фахрланиб, шундай дейди:||
Зулқарнайн мендан илгари мусулмон, ер юзини эгаллаган, ҳеч
кимга бўйсунмаган подшоҳ бўлган.
У, карамли ва ҳурматли [худодан] подшоҳлик воситаларини сўраб,
Машриқ ва Мағриб томонларига етиб борган.
Қуёшнинг ботадиган жойини — қора балчиқли булоққа ва қора
ботқоққа ботаётган вақтида—кўрган.
Зулқарнайндан олдин аммам Билқис бор эди, ниҳоят унинг под-
шоҳлиги попишак туфайли тугади**.
Шу сўзлар орасида охиргиси тўғрига ўхшайди. Чунки «зу»*** [лақабли кишилар фақат] Ямандан бўлиб, бошқа жойларда учрама-ган. Уларнинг исмлари «зу» лафзидан холи эмас эди. Масалан, Зулма-нор, Зулазъор, Зушшанотир, Зунувос, Зужадан, Зуязан ва бошқалар. Шу билан бирга (Зулқарнайн] хабарлари Қуръондаги у ҳақда айтил-ган ҳикояга ўхшайди. Аммо икки тўғон ўртасига қурилган тўсиққа келсак, у ернинг қайси жойида эканини қуръондаги қиссанинг зоҳир нборати аниқ кўрсатмайди.
Мамлакатлар ва шаҳарлар ҳақида гапирадиган китоблар, чунон-чи «Жуғрофия» ва «йўллар ва давлатлар ҳақида китоб»**** лари у мил-лат, яъни Яъжуж ва Маъжужни, бешинчи ва олтинчи иқлимда***** яшовчи Шарқ туркларидан бир синф деб кўрсатган. Шу билан бирга, Муҳаммад ибн Жарир ат-Табарий ўзининг «Тарих» китобида ҳикоя ь;илишича, Озарбайжон ҳукмдори у ерни фагҳ этган кунларида ҳазар томонидан бир одамни ўша тўсиқ олдига юборган. У одам бориб тўсиқ-
* Ибн Дурайд —араб филологи (933 йилда ўлган).
**_цҚуръонда намл сурасининг аввалида попишак қиссаси бор. Попишак Сулай­мон пайғамбарга қандайдир бутпараст малика борлигидан хабар беради ва Сулай­мон уни ўз ҳузурига чақиради. Тафсирчилар шу маликани Билқис деб атайдилар. Зу ( ji ) — эга, бирор нарса эгаси, эгалик қилувчи маъноларини англа-тади.
**** «йўллар ва давлатлар ҳақида китоб» («Қитоб ал-масолик ва-л-мамолик») ^Н0МИ*****" ?^{ир неча араб тили}Д^аги географик китоблар юритилган.
Қадимги географлар каби араб жуғрофия олимлари ҳам ерни жанубдан
шимолга томон «иқлимлар»га бўлганлар («иқлим» юнонча «клима» сўзидан бўлиб
«оғиш» демакдир). ^{J y} '

78