Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

Кундуз билан кеча моҳияти
43

ҚУНДУЗ БИЛАН КЕЧА, УЛАР МАЖМУИНИНГ МОХИЯТИ ВА ИККИСИНИНГ БОШЛАНИШ [ВАҚТИ] УСТИДА СУЗ
Кундуз билан кеча [мажмуи] Қуёшнинг «Даворон кулл» натижаси-да кеча-кундузнинг бошланиши деб фараз этилган доирага қайтиб келишидан иборатдир. Агар келишинган бўлса ва у катта [доира]⁷ бўлса уни қайси доира бўлса ҳам [қабул этилган]. Чунки катта доира-ларнинг ҳар бири билқувва [потенциал] уфқдир. Билқувва уфқ [дега-нимнинг] маъноси [шуки], мазкур доира бирон турар-жой учун уфқ бўлиши мумкин. «Даворон кулл» фалакнинг ундаги нарсалар билан ўзининг иккала қутби устида кун чиқишдан кун ботишга томон кўри-ниб турган ҳаракатидир.
Сўнгра араблар уфқ доирасидаги кун ботиш нуқталарини кеча ва кундуз мажмуаси [сутка]нинг боши деб фараз қилганлар. Уларнинг фикрича, кеча-кундуз кун ботишидан то эртасига кун ботишигача чўзилган муддатдир. Арабларнинг бундай фикрга келишларига сабаб шуки, уларнинг ойлари ой куррасининг ҳаракатига асосланиб, унинг турли ҳаракатидан чиқариб олинган. Ойларнинг бошланиши ҳисоб би­лан эмас, ҳилолларнинг кўриниши билан белгиланган. Ҳилоллар эса Қуёш ботганда кўринади. Демак, уларнинг фикрича, ҳилолнинг кўри-6 ниш вақти ой аввали бўлиб, кундуздан кеча олдин турган. || Шунинг учун улар кечаларни ҳафта кунларига нисбат берганларида, кечалар-ни кунлард'ан олдин қўйишга [масалан, жума кечаси дейишга] одат-ланганлар.
Бу тўғрида арабларга қўшилувчилар: қоронғилик мартабада ёруғ-ликдан олдин туради, нур қоронғиликнинг устига чиқади, деб далил келтирадилар ва: «олдин турганни олдинга қўйиш керак»,— дейдилар. Шунинг учун улар ҳаракатсизликни ҳаракатдан устун кўриб, роҳат ва ором ҳаракатсизлик натижаси, ҳаракат бирон эҳтиёж ва зарурат учун [содир] бўлади, чарчаш заруратдан кейин келади, демак, чарчаш ҳара-кат натижасидир, дейдилар. Яна улар, агар унсурларда [тупроқ, сув, олов ва ҳаво] ҳаракатсизлик бир қанча [вақт] давом этса, у ҳеч қан-дай офатни юзага келтирмайди, агар уларда ҳаракат давом этиб, ҳукм-ронлик қилса, зилзила, довул, тўлқин ва шунга ўхшаш ёмон ҳодиса-лар юз беради, деб [далил] келтирадилар.
Аммо араблардан бошқа [халқлар] —румлик⁸, эронлик ва булар
фикрига қўшилувчиларда кеча-кундуз — Қуёшнинг шарқий уфқдан чиқишидан эртасига яна ўша уфқдан чиқишигача ўтган муддат деб қа-бул этилган, чунки булар қабул этган ойлар ҳисоб орқали белгиланган бўлиб, ой куррасига ҳам ва бошқа ёритқичлар ҳолатига ҳам боғлиқ эмас. Уларнинг [кеча-кундузлари] кундуз аввалидан бошланади. Демак, уларнинг фикрича, кундуз кечадан олдиндир. Бу фикрларига: нур — борлиқ, зулмат — йўқлик деб далил келтирадилар. Нур зулматдан олдин деювчилар ҳаракат ҳаракатсизликдан устун, чунки ҳаракат йўқ-лик эмас — борлиқдир, у ўлим эмас — ҳаётдир, дейдилар. Бу кишилар кечани кундуздан олдин деювчиларга, уларнинг гапларига ўхшаш: осмон ердан афзал, ишловчи ва ёш йигит [чолдан] соғломроқ, оқар сув тўхтаб қолган сув сингари бузилмайди, деган сўзлар билан қарши турадилар.
Аммо барча астрономлар ва кўпчилик олимлар фикрича, кеча-кундуз Қуёшнинг нисф-наҳор⁹ доираси орқали ўтишидан бошланиб, эртасига худди ўша доирага дуч келиши билан [чегараланади]. Бу — юқорида айтилган икки хил сўз ўртасидаги бир тушунча бўлиб, улар­нинг фикрича, кеча-кундуз нисф-наҳор доирасининг¹⁰ кўриниб туради-ган ярмидан бошланади. Астрономлар зижлардаги¹¹ ҳисобларини шу. фикрга асосан юргизганлар, ёритқичларнинг вазиятларини ҳам шунга асосан, уларнинг тўғри ҳаракатлари ва йиллик [календарь] дафтарла-ридаги мавқелари орқали белгилаганлар.
Баъзи [астрономлар] масалан, «Зижи Шаҳриёроншоҳ»¹² нинг муал-лифи нисф-наҳор доирасининг кўринмайдиган ярмини ихтиёр этиб, ке­ча-кундуз ярим кечадан¹³ бошланади, деган. Бунинг зарари йўқ, чунки [бу икки хил фикр] бир далилга асосланган.
Астрономларнинг уфқ доирасини танлаб олмай, [нисф-наҳор] доира-сини ихтиёр этишларига бир қанча сабаблар бор. Бири шуки, улар кеча-кундузнинг [ҳар жойда] турлича ва бир-бирига номувофиқлигини аниқлаганлар. Чунончи, бу номувофиқлик кун тутилиш вақтларида [айниқса], ҳиссиёт орқали сезиш билан, жуда равшан кўринади. Бу Қуёшнинг буржлар фалакининг турли —гоҳо тез ва гоҳо сует ҳарака-тидан ҳамда шу буржлар фалаки қитъаларининг доиралардан турли [тезликда] ўтишларидан пайдо бўлади. Улар бу ҳар хилликни йўқотиш учун [ҳалиги қитъаларнинг ўтиш] тезлигини мўътадил қилишга мажбур бўлганлар. Бу ўтиш [тезликлари] нисф-наҳор доирасида буржлар фала­ки [Қуёшнинг] чиқишига келганда, умуман ҳамма жойда тенг бўлади, чунки бу доира || [осмон] куррасининг тўғри уфқларидан бири бўлиб, 7 унинг ажралмас [сифатлари] ернинг ҳамма жойида ўзгармайдигандир. Астрономлар уфқлар доираларида бундай ҳолатни учратмаганлар, чун­ки у доиралар ҳар жойда ҳар хил, ҳар қайси кенглик горизонти бошқа кенглик горизонтидан фарқ қилади ва буржлар фалаки қитъаларининг у доиралардан ўтиш [тезлиги] турлича. Шунинг учун [уфқлар доирала-ри] билан иш қилиш расо ва тартибли бўлмайди.
[Нисф-наҳорнинг танлаб олинишига яна бир сабаб шуки], шаҳар-ларнинг нисф-наҳор доиралари ораларида экватор доираси ёки шунга ўхшаш доиралардан бошқа нарса йўқ. Аммо уфқлар оралари шу [кенг­лик] ва шимол ҳам жанубга томон бурилишдан вужудга келган. Ёрит-қичлар ҳолати ва жойлари нисф-наҳордаги узунлик орқали аниқла-нади. Уфққа боғлиқ бўлган ва кенглик деб аталадиган бошқа томон-

44