Таржимон А. Расулов изоҳларни И. Абдуллаев ва А. Расулов тузган

Биринчи инсон ҳақида афсоналар. Қадимги замонларда биринчи инсоннинг пайдо бўлганлиги ҳақида афсоналар яратилган. Одам ва Ҳаво, Мард ва Мардона, Малҳий ва Малҳиёна, Мишо ва Мишоналар ҳақидаги эртаклар баён этилади. Биринчи инсонни инкор этувчилар ҳам бўлган. Шаманийлар³⁴ бунга далил келтирмоқчи бўлдилар.
Даврий ҳодисалар. Цикллар. Абу Маъшар: цикл бошида унсур­лар ҳам бўлади деган қарашига Беруний: жонворлар ва ёритғичлар³⁵ олдин ажралган холда, кейин эса бирлашган ҳолда мавжуд деган ху-лосага келади. Беруний Жайҳонийнинг жума кунининг қайтарилиши табиий даврни ифодалайди деган мулоҳазасига қарши чиқиб, ҳафта — табиий циклни ифодалай олмаслигини тушунтиради. Ой бошида, Ой ва Қуёш тутилганида баъзи ҳодисалар рўй бериши ҳақида гапирилади³^. Масалан: ақлдан озиш, мўйнинг секин ўсиши, тухумнинг палағда бу­либ қолиши ва шу кабилар. Бу нарсаларнинг фанга бевосита алоқа-си йўқ. Лекин, магнит бўрони даврида, Қуёш активлиги ошган давр-да одамларнинг умумий тонуси пасайиши ҳодисаси ҳақидаги масала ҳозирги замон фани олдига қўйилган муаммолардандир. Беруний та­биий даврий ҳодисаларга Аму дарёнинг тошишини қўшади.
Тўфон ҳақида. Халқлар тарихида ҳар хил ҳалокат бўлгани ҳақида гапиради Беруний. Тўфон, бўрон, зилзила, ер ютиш, вабо, қаҳатчи-лик — ҳалокатнинг ҳар хил намоён бўлиши. Тўфон бўлганми? Бу са-волга яҳудийлар, христианлар ижобий жавоб берган бўлсалар, эрон­ликлар, ҳиндлар, хитойлар салбий жавоб берганлар. Тўфон қачон бўлган? Баъзилар Искандардан 3040 йил илгари, баъзилар 1802 йил илгари деб тусмол қилган³⁷. Абу Маъшарнинг ҳар 180 000 йилда тўфон қайтарилади, деган сўзига Беруний: «бу билимсизлик»³⁸ деб жавоб берган.
Ёруғлик нури. Асарда қуйидаги масалалар баён этилган: нур ва замон, нурнинг тезлиги, нур ҳаракати ва товуш ҳаракати, нур ва иссиқ-лик, нур ҳаракатининг сабаби, Қуёш шуъласининг тўлқинлиги, нур ва унсурлар, нур ва қоронғулик, Ой нури ва қуёш нури, олов ва унинг

²⁵ Шу китоб, 72-бет.
²⁶ Шу китоб, 84-бет.
²⁷ Шу китоб, 62-бет.
²⁸ Шу китоб, 51-бет.
²⁹ Шу китоб, 42-бет.
³⁰ Шу китоб, 62-бет.
³¹ Шу китоб, 62-бет.
³² Шу китоб, 230-бет.
³³ Шу китоб, 230-бет.
³⁴ Шу китоб, 231-бет.
³⁵ Шу китоб, 61-бет.
³⁶ Шу китоб, 271-бет.
³⁷ Шу китоб, 61-бет.
³⁸ Шу китоб, 61-бет.

28 О. Файзуллаев
Ёеруний асарларидаги баъзи масалалар
29

шакли. Берунийнинг бу масалалар тўғрисида юритган фикрлари ҳануз олимлар эътиборини ўзига жалб этади.