Таржима назарияси ва амалиёти кафeдраси

Учинчи боб бўйича хулоса
Хулоса сифатида шуни айтиб ўтмоқчимизки, бадиий матн сарлавҳаси ва унинг таржимасини когнитив ва стилистик нуқтаи назардан олиб борган тахлилимизга кўра сарлавҳа матннинг маъносини тушунилишида мухим ахамиятга эга. Сарлавҳанинг когнитив стилистик тахлили бир неча босқичлар асосида олиб борилади, хусусан, лексик бирликлар хусусиятларининг умумлисонийлиги тахлили олиб борилади, босқичда бадиий матн сарлавҳасининг семантикасини ташкил қилувчи концептуал доминант мазмунлар ва сўзлар аниқланади, матннинг мазмуний ривожланишини инобатга олган холда сарлавҳанинг ягона фреймида мазмун компонентларининг бўлиниши рўй беради.
Тахлилларимиз давомида таржима матни сарлавҳасини фрейм семантикаси қоидаларига асосланиб талқин қилдик. Чунки фрейм бу когнитив контекст бўлиб унда муайян компонентлар ва улар ўртасидаги муносабатлар аниқлаштирилади.Одатда, ўқувчи бу маълумотларни ўзининг шахсий билимлари ва орттирилган ижтимоий тажрибасига таяниб шакллантиради. Буларнинг барчаси сарлавҳанинг матн олди тушунчасини аниқлашга кўмак беради.
Сарлавҳанинг когнитив тахлилини бошлашдан аввал фрейм семантикаси асосида уч турдаги билим фрагментларига бўлинади: 1. Social position; 2. Aethetic aspect; 3. Gender relation.
Хар бир билим фрагменти ўз навбатида контекстдан келиб чиқаан холда маълум маъноларни билдириб келади. Масалан: “Social position” мазмунининг фрагменти қуйидаги компонентларни ўз ичига қамраб олади: superiority, nobility, wel-fare, authority.“Aesthetic aspect” ўз мазмунига refinement, gentle man-ners, politeness, beauty каби компонентларни қамраб олади. “Gender relations” (“Relationship between a man and a woman”) қуйидаги компонентлар орқали тақдим қилинади: love, devotion, homage, admiration, chivalry, lover, mother, wife.


ХУЛОСА
Маълумки, нутқий бирликларнинг хосил бўлиши ва уларнинг тушунилиши ақлий фаолият натижасидир. Бу фаолиятнинг бажарилиши бевосита лисоний билимга эга бўлиш шарти билан боғлиқ. Негаки, лисоний билимсиз воқеликни билиш, кечаётган воқеа - ходисалар ҳақидаги ахборотни акс эттирувчи мантиқий структураларни лисоний ифодалашнинг имкони йўқ. Шундай экан, когнитив тилшуносликка лисоний қобилиятнинг таркиб топишини тушунтирувчи фан сифатида қаралиши бежиз эмас.
Ушбу муаммонинг қўйилиши, хам фундаментал, хам амалий лингвистикада тадқиқотчилар эътибори когниция жараёнларига қаратилган, яъни тафаккур, онг, ва фаолиятга, шу боис “когнитив” атамаси янги атама бирликларни шакллантиради: когнитив дунё манзараси, когнитив макон, когнитив идрок, когнитив лакуна, когнитив қобилият, когнитив механизм ва б. ва хаттоки мустақил илмий йўналишлар: когнитив психология, когнитив лингвистика, когнитив таржимашунослик. Шуни таъкидлаш мумкинки, когнитив фан инсон фаолиятининг турли жабхаларини қамраб олади. Тадқиқот ишимизда когнитивликни полифункционал ментал структура сифатида талқин қилиб, бир маданият лисонидан иккинчи маданият лисонига таржимоннинг қайта яратишида ушбу услуб ўз навбатида маълумотни олишга ва қайта ишлашга ёрдам беради, уни тушунишга ва турли мазмунларни талқин қилишга кўмаклашади.
Тадқиқотимиз мавзусининг долзарблиги сифатли таржима матнининг яратилиши тамойилларининг ўрганишнинг зарурийлиги билан асосланади ва, биринчидан, қайси жанрга таалуқли бўлса хам ўзга маданиятда оригинал асарни яратиш; иккинчидан, оригинал матни давомийлигини таъминлаш; учинчидан, таржимонга фаол, яратувчи шахс, медиатор, субъект сифатида таяниб турли маданиятлар вакилларининг ўзаро тушунишлари ва ўзаро харакатларига эришишга харакат қилинади.
Маълумки, замонавий таржимашуносликдатарима тахлилига икки хил ёндашув мавжуд: жараёнли ва фаолиятли. Фаолиятли ёндашувнинг ахамияти таржима назариясидаги ва тилшуносликдаги анторопоцентрик парадигма асосида шартли ахамият касб этиб, субъектни, яъни муаллифни, таржимонни ва реципиентни – таржимадаги тадқиқотлар парадигмасида асосий бўғин деб хисоблайди. Бизнинг фикримизча, таржимонлик фаолияти субъектлари юқоридагилар билан чекланиб қомаслиги керак, яъни таржимонлик сохасида фоалият олиб бораётган педагоглар хам, таржимон-талабалар хам, профессионал таржимонлар хам, таржима танқидчилари хам, таржима буюртмачилари хам, ва кўпсонли ўқувчилар, томошабинлар хам, таржима матнини тузувчи хам, уни тахлил қилувчилар хам, таржимани ўзининг шахсий ёки касбий мақсадларида қўлловчилар хам таржима фаолияти субъектлари хисобланади.
Биз таржиманинг синергетик моделига асосланиб, уни таржима макони деб номлаймиз. Таржима жараёнини синергетик жараён деб хисоблаган холда, ушбу жараён атрофида матнлар, тиллар, маданиятлар ва шахслар мажуддир. Шу боис таржима уни барча ташкил қилувчиларини хисобга олган холода ўта мураккаб жараённи англатади. Ушбу ўзаро таъсирнинг механизми сифатида гетероген (турли-туман) мазмунларнинг динамикаси ўрганилади, ва ушбу мазмунлар матнлар, тиллар, маданиятлар, шахслар томонидан хосил қилинади. Ўзаро таъсирнинг компонентлари ўзининг майдонига эга бўлиб, ушбу майдон таржимон томонидан узатиб берилаётган мазмунларнинг манбаи бўлиб хизмат қилади.
Олимлар тилни, маълумотни кодлаш ва трансформация қилишда мухим когнитив механизм сифатида тушунадилар. Когнитив лингвистика тадқиқот объекти марказида - ментал билимлар репрезентацияси туради, улар тил орқали амалга оширилиб, дунёни идрок қилишда тилнинг ролини аниқлаб беради. “Когниция” атамаси – идрок жараёнини билдириб, инсон онгидаги борлиқнинг аксидир.
Таржиманинг когнитив механизмларини тушуниш учун таржимон шахснинг интеллектуал ва фаолият жабхалари ўртасидаги муносабатни тасвирлаш керак, бир томонидан, аспектларнинг акционал тахлили билан боғлиқ бўлса, иккинчи томондан, коммуникатив аспект билан боғлиқдир, чунки биз тадқиқотимиз давомида таржиманинг коммуникатив фаолият парадигмасига таяниб иш кўрамиз. Бу масалаларнинг хал қилиниши таржиманинг когнитив таркиби қонуниятларини очиб беришга ёрдам беради.
Шундай экан, меъёрлаштириш ва мантиқий намуналарга таяниш услубларини концептуал бирликларни ажратиш, ўзаро фарқлаш ва уларнинг тизимдаги муносабатларини ўрганиш мақсадида ҳам қўллаш мумкин. Айтиш жоизки, ушбу босқичга оид бирликларнинг турлари ва уларнинг гуруҳлариҳақида турли таклифлар берилмоқда. Ана шундай таклифлардан бири Ю.Н.Карауловнинг рисоласида келтирилган. Ушбу асарда оралиқ тил бирликлариқаторига «образ», «гештальт», «схема», «фрейм», «пропозиция», «картина», «символ», «формула», «диаграмма», «сўз» кабилар киритилган (30, 189-210).
Бошқа муаллифлар эса хотирада эгалланган билимнниг акс топишини ифодаловчи тузилмалар қаторини «скрипт», «сценарий», «когнитив модел», «ментал модел», «ситуация модели» кабиларни киритиб бойитишади. Ушбу структуравий бирликлар қанчалик бир-бирларидан фарққилишларига қарамасдан, умумий бир хусусиятга эгадирлар. Улар тафаккурда тўпланган ва сақланаётган ахборот қисмларини сақловчи «қутича»лардир.
Тадқиқотимиз давомида жадал ривожланиб келаётган замонавий таржима назарияси фанида етук таржимашунос олимлар томонидан олиб борилаётган илмий изланишларга юзландик. Таржима жараёнини, унинг коммуникатив жиҳатларини назарий тадқиқи асосан таржима жараёнини моделлаштириш орқали амалга оширилмоқда.
Тадқиқотчилар томонидан таклиф қилинган турли-туман таржима моделларини ўрганиш бизда катта қизиқиш уйғотди. Ўз моделлари орқали ҳар бир тадқиқотчи таржима жараёнини қандай тасаввур қилганини аниқлаб олишимиз ва шу орқали улар ўз тадқиқот ишларида таржиманинг қайси жиҳатларини ўрганишга қаратганларини аниқлаб олиш мумкин.
Таржимани моделлаштиришнинг қамровли асосини В.Н. Комиссаров тақиқотларида учратамиз. В.Н. Комиссаров таржима моделларининг асосий турларига қисқа изоҳ беради: ситуатив, трансформацион, семантик.
Таржиманинг ситуатив модели ҳар қандай вазият ҳар қандай тил воситалари билан тасвирланади. Таржиманинг семантик модели асосини оригинал матн релевант семаларнинг сақланиши ва идентификацияси ташкил қилади. Таржиманинг трансформацион модели таржима жараёнини трансформациялар кетма-кетлиги сифатида талқин қилинади.
В.Н. Комиссаровнинг моделларидан ташқари Европа олимларидан Д.Жиль, С.Норд ва О.Каденинг таржима моделларини ҳам таҳлил қилдик. Таржима назариясида яратилаётган замонавий моделлар аниқ таржима жараёни циклини визуализациясига асосланмоқдалар.
Юқоридагилардан ташқари
- И.И. Ревзин ва В.Ю. Розенцвейг томонидан таклиф қилинган таржиманинг вазиятли-денотатив модели [барча тил белгиларини мазмуни предмет, воқеа, муносабатларда кўринишини назарда тутади],
-немис таржимашунос олими Отто Каденинг уч босқичли модели [тиллараро мулоқот жараёнининг аниқ кўрсатиб бериб, таржимон ҳаракатларининг ушбу жараёндаги функцияларининг ранг-баранглигини очиб беради],
- француз олимлар Д. Селескович ва М. Ледерер томонидан тадқиқ қилинган интерпретатив таржима назарияси таржима жараёни қуйидаги босқичларни қамраб олади: оригинал матннинг ҳосил қилиниши, таржимон томонидан матн мазмунининг тушунилиши [таржимон англаб олаётган маъно оригинал матнда мужассам бўлган маънонинг айнан ўзи бўлиши шарт], таржимон томонидан оригинал матн мазмунини қайта яратувчи таржима тилидаги матннинг яратилиши,
- Д. Жиль, С. Норднинг таржима модели, В.Н. Комиссаровнинг трансформацион ва семантик таржима модели, каби таржима моделларини ҳам ўрганиб чиқдик.
Замонавий таржима назариясида таржима прагматикасининг ўрни ва таржиманинг назарий коммуникатив моделларининг тадқиқи ҳали охиригача ўрганилмаган ва бунданда чуқурроқ тадқиқотларга таянч бўла оладиган соҳалардан ҳисобланади.
Учинчи боб бўйича хулосаларга келадиган бўлсак, бадиий асар сарлавхасининг когнитив-стилистик тахлили қуйидаги мухим хусусиятларни аниқлашга кўмаклашди:
- матн сарлавхада лексемаларнинг қўлланилиши компрессия вазиятида амлга оширилиб, сарлавхалар лексик жихатдан чекланган бўлади;
- саралавха ягона фрейм кўринишидаги динамик характерга эга мураккаб когнитив тузилмадир. Сарлавха таркибига кирувчи маънолар муаллифнинг коммуникатив-прагматик стратегиялари ва интенцияларини амалга тадбиқ қилиб, сарлавханинг асл маъносини фақатгина контекст мазмуни билан ташнишгандан сўнггина тўлиқ очиб бериш мумкин;
- сарлавханинг когнитив-стилистик тадқиқоти авваламбор таржимонда олдидан тахминий хулосалар чиқариш босқичидан бошланиб, когнитив контекст асосида сарлавханинг мохиятини тушуниш босқичи билан якунланади.