Таржима назарияси ва амалиёти кафeдраси

3.2. “The Lovely Lady” асари сарлавҳасининг когнитив тахлилида контекстуал маълумотларнинг роли
Бевосита матн даражасида “The Lovely Lady” сарлавҳасининг таркиб компонентлари мазмун хажмини аниқлаш, яъни, сарлавҳанинг мазмуни бадиий матн ўқиллиши жараёнида аниқланиши, матннинг ўзлаштирилиши давомида кўплаб контекстуал маълумотларнинг инобатга олинишини билдиради, “a woman distinguished by some special quality” фрейми тизимининг матн олди тахлили давомида аниқланган мазмун даражаларини бойитишига олиб келади. Матнниўқилиши давомида ундан олинган контекст асосида муаллиф томонидан имплицит тарзда киритилган лисоний ва нолисониймаъноларнинг (фон билимларнинг, энциклопедик билимларнинг) очилиши амалга ошади. Шу боис, сарлавҳа тўлиқ мазмунини очилишида контекстуал маълумотларнинг роли катта ахамиятга эга.
“The Lovely Lady” сарлавҳасининг когнитив-стилистик тахлилида мухим вазифалар қуйидагилардир:
1. сарлавҳанинг умумий маъно хажмини қамраб олувчи ва унинг динамик ривожланиши аниқлаб берувчи концептуал ва стилистик жихатдан доминант компонентларнинг матн ичида аниқланиши;
2. компонентларнинг семантик ва стилистиктаркибига асосан аниқланиши (қўшимча мазмунга эга компонентлар, образли компонентлар, эмотив-бахоловчи ва эстетик маълумотни қамраб олувчи компонентлар ва б.);
3. сарлавҳада қатнашувчи ягона фрейм мазмунининг матн ичида кенгайтирилган мазмунда қўлланилиши, ва янги компонентлар орқали қўлланилиши. Сарлавҳани концептуал маъносини очиб берувчи матн ичи воситаларига стилистик жахатдан бўёқдор тил бирликлари, стилистик методлар, идивидуал-муалли график элементлари, эмфатик конструкциялар ва б. киртилиши мумкин.
Lovely lady образининг яъни, кексайган оқсуяк хоним Полин Эттенбороунинг мухим жихатларини, актуаллаштирувчи турли даражадаги воситаларни аниқланиши асар матнининг авж олиши давомида аниқланиб борилади.
Асар матни бевосита lovely lady образини тақдим қилувчи персонаж хақидаги деталларнинг батафсил тасвири билан бошланади:
“At seventy-two, Pauline Attenborough could still sometimes be mistaken, in the half-light, for thirty. She really was a wonderfully-preserved woman, of perfect chic. Of course it helps a great deal to have the right frame. She would be an exquisite skeleton, and her skull would be an exquisite skull, like that of some Etruscan woman with feminine charm still in the swerve of the bone and the pretty, naïve teeth” (Lawrence, p. 168).
(Етмиш икки ёш бўлишига қарамасдан Паулин Эттенбороуэндигина 30 кирган аёллардек кўринарди. У қадди-қомати келишган, жуда гўзал аёл эди. Албатта ўзининг бу каби ёш сақланиб қолишигиа жуда катта мехнат сарфларди. Унинг қомати ростдан ҳам бежирим эди).
Келтирилган парчага кўра, муаллиф баёнининг илк палласидаёқ, яъни энг бошида кексайган аёлнинг ёшини келтириб ўтади, бу эса ўз навбатида матнда қўлланилган элементларнинг позициясини кучайтириши билан бир вақтнинг ўзида персонажнинг ташқи кўриниши ўзининг ажйиб холатда сақланганини хам таъкидлаб ўтади. Бироқ ушбу маълумотнинг сарказм, ирония маъуносида қўлланилгани хам контекст маъносидан сезилиб туради, яънки контекстда қўлланилган “in the half-light” сўзлари бунга ишорадир. Шу билан бир қаторда муаллиф контекстда “a wonderfully-preserved” ва “of perfect chic” экспрессив атрибутларини қўллаши қўшимча, нисбатан қамровли маънони (эмоционал-бахоловчи) касб этади. Абазацнинг сўнгида келтирилган гап алохида эътиборга сазовордир.
Турли стилистик усуллар асосида тузилган гап хаддан ортиқ стилистик мазмунга тўла. Гап доирасида қуйидаги стилистик услубларни ажратиб кўрсатиш мумкин: оксюморон - an exquisite skeleton; сўзлар такрорланиши “exquisite” ва “skull” – and her skull would be an exquisite skull; интертекстуал характернингобразли қиёсланиши – an exquisite skull, like that of some Etruscan woman with feminine charm still in the swerve of the bone and the pretty, naïve teeth. Кўриниб турибдики, гапда стилистик конвергенция холати кузатилмоқда ва бу орқали баёнотнинг умумий ироник эффектига эришилган.
Ажратиб кўрсатилган стилистик услублардан тарихий-маданий характерга эга бўлган маъулмотнинг келтирилишига алохида эътиборни қаратмоқчимиз, яъни этруск аёли образига мурожат асосидаги стилистик услуб. Этруск аёли образининг қўлланиши Италия хақидаги маълумотни, унинг территориясида қачонлардир, қадим замонларда яшаган қадимги этруск халқи ва давлати хақидаги маълумотга таянишни назарда тутади. Этрусклар цивилизацияси жуда ривожланган бўлиб, қадимги римликларга катта таъсирини ўтказган. Интертекстнинг “Etruscan woman” фигураси когнитив тахлили имплицит тарзда “The Lovely Lady” сарлавҳасида яширин ётган миллий-маданият, италиан тематикасини очиб беради. Бу каби интертекстуал маълумотнинг бадиий контекстга киритилиши, яъни, айнан асар сарлавҳасининг маъмунни очиб берувчи конткестуал воситалар доирасига киритилиши lovely lady образининг мураккаблиги хақида далолат беради. Ушбу образнинг интерпретацияси ижодий изланишнинг алохида услубини талаб қилади, яъни изланишлар энциклопедик билимларга таяниши, адресатнинг умумий “маданий хотира” фонди билими даражасига таянишини назарда тутади.
Асарнинг кейинги парчасида, яъни персонаж юзининг тасвирида авваламбор эстетик жихатдан жозибалидеталлар назарга тушади. Бироқ кейинчалик аёлнинг кексалигига шаъма қилувчи кўзларнинг баъзи хусусиятлари (кичик ажинлар, кўкимтир катта қовоқлар) хам тасвирлардан ўрин эгаллайди.
“Mrs Attenborough's face was of the perfect oval and slightly flat type that wears best. There is no flesh to sag. Her nose rode serenely, in its finely-bridged curve. Only the big grey eyes were a tiny bit prominent, on the surface of her face, and they gave her away most. The bluish lids were heavy, as if they ached sometimes with the strain of keeping the eyes beneath them arch and bright; and at the corners of the eyes were fine little wrinkles which would slacken into haggardness, then be pulled up tense again to that bright, gay look like a Leonardo woman who really could laugh outright” [Lawrence, p. 168].
(Эттинбороу хонимнинг юзи бежирим даражада овал ва силлиқ, бирорта ҳам ажин йўқ эди. Унинг бурни ингичка ҳамда қиррали эди. Юзидаги катта кулранг кўзлари унинг чиройига чирой қўшарди. Фақатгина оғир қовоқлари остидаги кўз ҳамда киприклар жилосини жилосини йўқотгандек оғир эди, кўзларнинг бурчакларида бурмалар жаҳлдорлигидан далолат берар эди).
Юқорида келтирилган парчада аёл портретининг хусусиятларининг алохида тасвирида муаллиф томонидан ироник таъсирнинг ясалишига мухим ахамият қаратилган ва бу орқали матннинг стилистик вазифасига эрашилган. Матнда қўлланилган қиёслаш услуби кинояли (иронияли) бўёқдорликни таъсирини икки карра оширади (that bright, gay look like a Leonardo woman who really could laugh outright). Индивидуал муаллиф қиёсланиш таркибида антропонимик компонент “Leonardo” турибди, бу компонент лексик бирликлар имкониятларидан келиб чиқиб инглиз тилида “woman” отнинг атрибути сифатида намоён бўлади. “Leonardo” антпропонимик компоненти “woman” компоненти билан биргаликда сўнгги қиёслаш объектини (bright, gay look) инобатга олган холда ва муаллифнинг деталлашгананиқловчисини (who really could laugh outright) назарда тутиб, буларнинг барчаси ўқувчида конкрет аёл образи хақидаги тасаввурни уйғотади.
Матнда қатнашувчи бу компонентлар Леонардо да Винчи ўрта асрларнинг буюк италиан рассоми ва унинг Мона Лиза (Джоконда) асари хақидаги маданий мавзудаги билимларни активлаштиради. Барчага маълумки, айнан Мона Лизанинг ўзига жалб қилувчи табассуми асарнинг ўзига хос хусусияти хисобланиб Европа ўрта асрлар санъати шинавандаларини алохида қизиқишини уйғотади. Умумий маънода, матндаги иронияли эффект икки образ асосида ташкил қилинган бўлиб, биринчи образ кексайган аёл ва унга қарама-қарши ёш гўзал аёл сиймоси образидир. Буларнинг барчаси матннинг когнитив-стилистик маъносини етказиб беради.
Юқоридаги фикрлардан келиб чиққан холда шуни таъкидлаш лозимки, келтирилган асар парчалари мухим контекстуал маълумотни ўзида мужассам этиб сарлавҳа мазмун хажмини экспликациясига кўмаклашади (“Aesthetic aspect” мазмунига фрагмент сифатида “beauty”ни олиш мумкин). Тахлиллар натижаси шуни кўрсатмоқдаки, муаллиф томонидан индивидуал тарзда қўлланилган воситалар қўшимча маълумотга эга бўлиб, потенциал равишда контекстуал маркерлар хисобланади ва сарлавҳанинг мухим фрейм компонентларини аниқлашга ёрдам беради.
“She really had the secret of everlasting youth; that is to say, she could don her youth again like an eagle. But she was sparing of it. She was wise enough not to try being young for too many people. Her son Robert, in the evenings, and Sir Wilfrid Knipe some-times in the afternoon to tea; then occasional visitors on Sunday, when Robert was home – for these she was her lovely and changeless self, that age could not wither, nor custom stale; so bright and kindly and yet subtly mocking, like Mona Lisa, who knew a thing or two. But Pauline knew more, so she needn't be smug at all. She could laugh that lovely, mocking Bacchante laugh of hers, which was at the same time never malicious, always good-naturedly tolerant, both of virtues and vices – the former, of course, taking much more tolerating. So she suggested, roguishly” (Lawrence, p. 169).
Келтирилган асар парчасида “everlasting youth”сўз бирикмасини таъкидламасдан иложи йўқ, бу сўз бирлиги “The Lovely Lady” сарлавҳасининг ягона структур фрейми элементи сифатида тан олиниши мумкин (Aesthetic aspect: beauty). Бу мазмун компонентининг контекстдаифодаланиши “don her youth again like an eagle” каби образли қиёсланишни қўллаш орқали кучайтирилади. Бургут образининг кексайган аёлда тасвиридаги абадий ёшлик ғояси билан чамбарчас алоқаси сарлавҳанинг умумий мазмун кўламини бойтади.
Шу билан бир қаторда абадий ёшлик мавзуси интертекстуаллик категориясининг қўлланилиши эвазига кучайтирилади. Биринчи холатда, Леонардо да Винчининг Мона Лиза асрси хақидигаи маълумотни яна бир бор қўллашни назарда тутган қиёслаш услуби қўлланилади – “so bright and kindly and yet subtly mocking, like Mona Lisa, who knew a thing or two”. Кўриниб турибдики, қиёслашнинг марказий компоненти “mocking” “bright,kindly, subtly”каби белгилар орқали деталлаштирилади. Иккинчи холатда, интертекстуал характерга эга бўлган “lovely, mocking Bacchante laugh of hers” эпитети қўлланилади, бунда айнан “Bacchante” компоненти марказий элемент хисобланиб, гапнинг стилистик таъсирини яққол намоён қилади. “Bacchante” атритбутининг интертекстуаллиги мифологик маълумотга мурожат қлинишидан аниқлаш мумкин: юнон мифологиясидаги май худоси Бахус хақидаги маълумотлар орқали аниқланади. Айнан шу маълумотга таяниш маълум образли-ассоциативкомплексни яратиб, очиқ иронияли бўёқдорликни билдиради. Мона Лизанинг сехрли табассуми хақидаги билимлар ва юнон май худоси Бахус образи хақидаги билимлар мифологик маълумот импликациясини намоён қилади.
“The Lovely Lady” сарлавҳасида реккурент тарзда қўлланилган “lovely” лексемаси сарлавҳа мазмуни экспликациясида мухим омил хисобланади. Бу холат бадиий асрс сарлавҳаси таркибидаги лексемаларнинг танлаб олинишида мазмунга катта эътибор берилиши хақида далолат беради.
“The Lovely Lady” сарлавҳасининг фрейм структурасида юқори ижтимоий табақа хақидаги билимлар ётганини, бутун матн давомида хис қилиш мумкин. Масалан, матн берилаётган хар бир маълумот стилистик жихатдан шундай танланганки ва тасвирланганки, унда фақатгина юқори табақаг хос бўлган хусусиятлар келтирилган:
“They lived all together in a quite exquisite though rather small Queen Anne house some twenty-five miles out of town, secluded in a little dale, and surrounded by small but very quaint and pleasant grounds. It was an ideal place and an ideal life for Aunt Pauline, at the age of seventy-two. When the kingfishers flashed up the little stream in her garden, going under the alders, something still flashed in her heart. She was that kind of woman” (Lawrence, p. 169).
Кўриб турганимиздек Полин хоним уйининг тасвири қуйида атрибутлар орқали тақдим қилинган “exquisite, quaint, pleasant, ideal”, булар ўз навбатида кекса оқсуяк хонимнинг идеал хаёти идеал жойда кечаётганлигининг тасвирини кўриш мумкин (It was an ideal place and an ideal life for Aunt Pauline, at the age of seventy-two). Шу билоан бир қаторда, муаллиф томонидан персонажга аёл сифатида берган тавсифи маълум аристократик сифатларни (nobility) мужассамлаштириб, метафорик образда қуйидагича тақдим қилинган – “something still flashed in her heart”.
Қуйида келтирилаётган парчада эса алохида келтирилган сўзларнинг график жихатдан ажратиб кўрсатилганлигига гувох бўлишимиз мумкин, улар “The Lovely Lady” сарлавҳасининг фрейм структураси компонентларини актуаллашишига олиб келади:
“…Pauline had money. But then, what was Pauline's was Pauline's, and though she could give almost lavishly, still, one was always aware of having a LOVELY and UNDESERVED present made to one. Presents are so much nicer when they're unde-served, Aunt Pauline would say”.
Ушбу парчада оқсуяк хонимнинг моддий жихатдан таъминланганлиги ёрқин тарзда мазмун компонентлари орқали ёритиб берилган. Мазмуннинг бу компоненти (welfare) сарлавҳанинг фрейм структурасида биз томонимиздан келтирилган эди, айнан “Social position” билим фрагметида таркибида. Шу билан бир қаторда, муаллиф Полин хонимнинг хусусий мулкпараст характерига эга эканлигини таъкидлаган холда (“what was Pauline's was Pauline's”), “present” сўзининг LOVELY ва UNDESERVED атрибутларини график йўл орқали ажратиб кўрсатмоқда. Бу йўл билан сарлавҳа фрейми сруктурасида ажрати кўрсатилган “welfare” компонентининг мазмуни аниқланади ва чуқурлаштирилади.
Кўриб турганимиздек “lovely” калит сўзи “lovely lady”образини очиб бериш учун қўлланилган қатор ходиса ва предметлар учун атрибут вазифасини бажариб келмоқда. Муаллиф “lovely” сўзини нафақат реккурентлик асосида илгари суради, балки, график безак орқали хам намоён қилади. Бу вазият ушбу сўзнинг бадиий контекстдаги концептуал мухимлилигини хам таъкидлайди.
Асардан олинган яна бир парчада Полин хоним портретини деталларини тасвирлашда муаллиф томонидан алохида лисоний воситалар қўлланилганки, улар контекстга бошқача кинояли тус беради:
“Pauline and her son Robert had wonderful evenings with these old papers. The lovely lady knew a little Spanish. She even looked a trifle Spanish herself, with a high comb and a marvellous dark-brown shawl embroidered in thick silvery silk embroidery. So she would sit at the perfect old table, soft as velvet in its deep brown surface, a high comb in her hair, ear-rings with dropping pendants in her ears, her arms bare and still beautiful, a few strings of pearls round her throat, a puce velvet dress on and this or another beautiful shawl, and by candlelight she looked, yes, a Spanish high-bred beauty of thirty-two or three. She set the candles to give her face just the chiaroscuro she knew suited her; her high chair that rose behind her face was done in old green brocade, against which her face emerged like a Christmas rose” (Lawrence, p. 170).
Контекстга асосан муаллиф Полин хонимнинг ўғли билан кечалари мексиканинг эски қонун хужжатларини кўздан кечириши эпизодини тасвирлаш орқали, унинг эстетик ёқимли, ўзига жалб қилувчи портретини шакллантиради. Шу боис муаллиф хонимни испан аёлларига ўхшашлигини кўрсатади. Контекстда киноя “by candlelight, yes” каби сўзлар орқали яратилади. Айнан шам ёруғлигида хоним уттиз икки – ўттиз уч ёшлар атрофидаги гўзал испан аёлига ўхшашини таъкидлайди. Асарнинг бошида хам томонидан Полин хонимни адашиб ой ёруғлигида ўттиз ёшлар атрофидаги аёл сиифатида кўриш мумкинлигига ишора қилиб, контекста кинояни ишлатган эди (“moonlight”). Кўриб турганимиздек аёл гўзаллиги хақидаги этетик бахоланишни контекстуал берилиш ва хонимнинг ёшига нисбатан бўлган муносабат лисоний бирликлар орқали мохирона берилиб, стилистик услуб бўлган кинояни шакллантирмоқда.
Бундан ташқари юқорида келтирилган парчада киноя услубига “chiaroscuro” сўзи ва “...her high chair that rose behind her face was done in old green brocade, against which her face emerged like a Christmas rose” образли қиёслаш орқали хам эришилган. Бу стилистик жихатдан релевант бўлган воситалар кинояни яна хам мукаммаллаштириб сарлавҳа струтурасига киритилган “lovely lady” мазмунини босқичма босқич активлаштиради.
“Social position” мазмунининг таркибидаги “authority” компоненти сарлавҳа мазмунини ташкил қилувчи “lovely lady” фреймининг структураси Роберт ва Сессилиянинг психологик портретини тасвирлашда аниқ кўринади. Айнануларнинг хатти-харакатларининг хусусиятларида, ички холати тасвирларида образли конструкциялар когнитив-стилистик потенциални ташкил қилади ва янги контекстуал маънолар хосил қилиб стилистик маълумотни модал-бахоловчи характерини ифодалайди. Шу билан бир қаторд, таъкидлаш лозимки, когнитив шартланган “lovely lady”сарлавҳасининг мазмун кўоамини аниқлашга қаратилган ижодий жараён имплицит ифодаланган “powerful/authoritative – humble” семантик оппозицион характерга эга. Бу семантик оппозицияларни ажратиб кўрсатиш, одатда, контекстуал маълумотнинг мураккаблиги турлилигини билдириб сарлавҳа семантик структурасини очиб бериш учун қийинчилик туғдиради.
Матн учун мухим бўлган стилистик жихатдан турли туманликни касб қилиб келувчикомпонентлар “lovely lady” фреймининг структурасини қуйидаги пасрча орқали очиб беришини тахлил қиламиз:
“Robert took coffee with his mother and Ciss in the warm drawing-room, where all the furniture was so lovely, all collectors' pieces – Mrs. Attenborough had made her own money, dealing privately in pictures and furniture and rare things from barbaric countries – and the three talked desultorily till about eight or half-past. It was very pleasant, very cosy, very homely even; Pauline made a real home cosiness out of so much elegant material. The chat was simple, and nearly always bright. Pauline was her REAL self, emanating a friendly mockery and an odd, ironic gaiety – till there came a little pause” (Lawrence, p. 171).
(Роберт онаси, Сисс ва ўзига қаҳва олиб, барча мебеллар жуда чиройли бўлган хонада ўтиришарди, барча коллекционерларнинг асарлари – Эттенбороу хоним ўзининг шахсий пулларига қилдирганди, барбар халқларига тегишли расмлар, мебеллар ва ноёб нарсалар ҳам бор эди. Учовлон деярли саккиз яримгача суҳбатлашишди. Суҳбат жуда ёқимли, жуда илиқ, ҳатто жуда чиройли эди; Паулин шу қадар нозик материаллардан ҳақиқий шинам уйни яратганди. Суҳбат оддий ва жуда самимий кечди. Паулин ўзининг ҳақиқий шахсиятини намоён қилиб, дўстона ҳазил-ҳузулларга сабабчи бўлди)
Контекстдан кўриниб турибдики, муаллиф эпизодни тасвирлаш жараёнида Аттенбороу хонимнинг тадбиркорлигига урғу бериш орқали унинг давлатманд аёл эканлигига шаъма қиляпти. “Very” сўзининг градацияси ва такрорланиши орқали уйдаги мухитнинг шинамлиги тасвирланмоқда. Шу билан бир қаторда, парча охиридаги “even” сўзи мазмуннинг семантик-стилистик мазмунини ўзгартириб маълум маънода ўқувчи кутаётнагна ходисани ўзгартириб юборяпти. Натижада келтирилган фикр бир оз кинояли тус олмоқда.
Шуни хам таъкидлаш лозимки, “lovely” сўзи Аттенбороу хоним уйи интерьерининг (жихозларнинг, мебельнинг) етакчи белгисидир. Кўриб туринибдики, бу мухим эпитет асарнинг бош қахрамони Полин Аттенбороуни характерлаш учун қўлланилиб, у билан боғлиқ бўлган қатор предметлар, ходисаларни хам тасвирлашда фойдаланилади. Шу билан бир қаторда, юқорида келтирилга парчада алохида эътибор “real” сўзи дистрибуциясига қаратилган. Юқори биз ушбу сўзни матнда ажратиб кўрсатилганлик холатини кўриб чиқдик. Хозирги холатда Полин хонимни характерловчи “real” лексемасининг такрорий график ажратилиши гапга эмфатик характер бермоқда. Сўзнинг информатив потенциали график ажратиб кўрсатилиши эвазига ва кейинчалик экспрессив воситаларнинг ишлатилиш эвазига кучайтирилган, бу воситалар персонаж портретининг мухим хусусиятларини актуаллаштириб беради (истехзоли табассум) – “…emanating a friendly mockery and an odd, ironic gaiety…”.