Тақризчилар: Ўзбекистон Давлат Жисмоний тарбия Институтининг пфд, профессор Ф. А. Керимов; твпктмои амалий фанлар кафедрасининг мудири профессор. Ф. Хўжаев Масьул

ЎЗГАРУВЧАН МАШҚ МЕТОДИ

Стандарт машқ методларидан кўпроқ ўзлаштириш ва еришилган ютуқларни мустаҳкамлаш учун фойдаланилса, қуйида айтиладиган метод янги марраларга еришишда етакчи рол ўйнайди. Барча ўзгарувчи машқ методларининг муҳим томони машқнинг боришига қараб таьсирнинг бир мақсадга қаратилган ҳолда ўзгаришидир. Бунга турли ҳолларда турлича йўл билан жисмоний юклама айрим параметрларини тўғри ўзлаштириш, ҳаракат усулини ўзгартириш, шунингдек, дам олиш интервалларини ва фаолиятнинг ташқи шароитини ўзгартириш йўҲ билан еришилади. Бу ўзгаришламинг маьноси шундан иборатки, бунда организмнинг функсио­нал имкониятларига тобора одатдагидек бўлмаган, янги, яна ҳам каттароқ талаблар қўйилади ва бу билан уларнинг ривожланиши учун имкон яратиб берилади.

Таьсирнинг ўзгарувчан характерда бўлиши марказий нерв тизими­нинг пластик хусусиятини такомиллаштириш учун, шунингдек, умуман тобора яхши машқ олиб бориш учун қулай шароит яратади, бу жуда муҳимдир.
Ўзгарувчан узлуксиз машқ методлари асосан табиий сиклик ҳаракатлар асосида қўлланилади. Бунда асосий ўзгарувчан катталиклар темп ва тезликдир. Масалан, ностандарт дастур бўйича бутун масофа да-вомида тезликнинг тартибга солиниши билан характерланувчи югуришдаги ўзгарувчан машқ методидир.
Шуни айтиб ўтиш керакки, машқ жараёнида ўзгариш тезлигининг ҳар қандай ўзгариши ҳам ўзгарувчан машқ методи билан бажарилади деб ҳисоблашга асос бера олмайди.
Масалан: агар югуриш тезлиги стереотип шаклда ўзгарса (400 м га 70 сонияда, 200 м га 40 сонияда ва бутун машқ давомида шундай югурилса), у вақтда гап айрим ўзгарувчан машқ тўғрисида емас, балки комбинатсиялашган методлар гуруҳига кирадиган стандарт ўзгарувчан
машқ тўгрисида бориши керак. Агар юклама машқ жараёнида сурункасига емас, интервал билан бажарилса, у вақтда таьсир кучини ва мақсад йўналишини алмаштириш имконияти янада ортади. Амалда буни ҳисобга олиб, ўзгаравчан жисмоний юкламанинг дам олиш билан таркибли навбатиашувига асосланган методларидан интервалли ўзгарувчан машқ методларидан кенг фойдаланилади.
Бу турдаги кенг тарқалган методлардан бири жисмоний юкланишнинг ортиб бориши учун шароит яратувчи интервалли ўсиб борувчи машқ методидир. Бу ҳолатда юклама қатьий бир йўналишда - юқори кўтарилиш томонга ўзгаради (ҳар кўтаришда штанга оғирлиги ортиб боради).
Бу екстремал ёки тўла дам олиш интервалини сақлаш талаб етилади. Қаттиқ интерваллар бу ерда кам фойдалидир, чунки улар юкламанинг ташқи томони ўсишини чегаралайди. Айтиб ўтилган метод, аввало, куч, тезкорлик, чаққонликни тарбиялашда, шунингдек, шунга боғлиқ бўлган ҳаракат техникасини мукаммаллаштириш учун қўлланилади. Пастлашувчи методлар юқоридаги фикрларга қарама-қарши тенденсияни акс"еттиради. Бу ерда юклама бир томонлама, лекин камайиш тенденсияси бўйича ўзгаради. Бу ҳолатда жисмоний юкламанинг ҳамма компонентлари камаяди, асосий таьсир етувчи омил мумкин қадар сақланади.
Масалан: тезлик, чидамлиликни тарбиялашда югуриб ўтиладиган масофа камайиб бориши мумкин (800 м + 400 м + 200 м масофа 5-7 дақиқада интервал билан) юқори даражада сақланади. Пастлашувчи машқ методларининг ютуқларидан бири шундаки, у катта ҳажмдаги жисмоний юкламаларга еришиши мумкин ва шу асосида ҳаракат фаолиятининг айрим томонларини танлаб олинган ҳолда такомиллаштиради.-
Коьриб чиқилаётган гуруҳ методларига яна тартибга солувчи машқ методлари ҳам киради. Бу методда юклама гоҳ ошиш томонга, гоҳ пасайиш томонга ўзгаради. Масалан: интервалли югуришда масофанинг ҳар бир бўлагида тезлик ё ортади, ё камаяди - (В.Кутснинг югуриши).
Тартибга солувчи машқ методлари сиклик, асиклик ва таркибли барча ҳаракат машқларида қўлланилиши мумкин. У марказий нерв тизимининг пластик хусусиятини такомиллаштиришда муҳим рол ўйнайди ва хусусан ҳаракат малакаларининг қолоқ стереотипини уларнинг қайта тузилиши ва янада такомиллашиши мақсадида ("силкиш" зарур бўлиб қолганда) анча яхши фойда беради.