Табиятты ом кк

Model-ko`rgizbeli qollanba sipatinda ha`m klass taxtasinan paydalanip sabaq 
o`tiw metodikasi. 
Ta`biyattaniw sabaqlarinda sonday-aq ko`lemli suw retleniwlerdin` model`ler 
tu`rinde ken`nen qollaniw da a`hmiyetli bolmaqta.Model`-bul, predmettin` yamasa 
soorujenenin` o`zinin` barliq detallarin ta`kirarlawshi uqsaslig`i bolip tabiladi. Model`lerdin` 
u`yretiwshi a`hmiyeti ju`da` u`lken, sebebi tegis su`wretlewden ayirmashilig`i, olar u`yrenilip 
otirilg`an otirilg`an predmet haqqinda ken`islikte ko`z aldina keltiriwdi beredi. 
Ta`biyattaniwdin` programmaliq materialin o`zlestiriw ushin za`ru`rli bolg`an 
model`lerdi w gruppag`a bo`liwge boladi. Birinshi gruppa jer beti formalarinin`` tawlardin` 
to`beshiklerdin`, da`r`yalardin` saylarinin`, da`r`yalardin` ha`m olardin` salalarinin`, tik 
jarlardin`, jiralardin` geografiyaliq model`leri jatadi. Eger bul model`lerdin` su`wretlep 
krsetiletug`in predmeti ekskursiyanin` o`zinde-aq u`yrenilgen bolsa onda model`ler ayriqsha 
a`hmiyetke iye boladi. Ekinshi gruppag`a mu`mkin bolg`an barliq texnikaliq qurilislardin` 
ha`m soorujenielerdin`` shaxtalardin`, domna pech`lerinin`, suw ha`m samal dvigatel`lerinin` 
model`leri jatadi.
Ta`biyattaniw boyinsha shinig`iwlardi qumnan, san ilaydan yamasa plastilinnen 
model`ler jasaw paydalaniladi, bul balalardin` ko`lemli ha`m ken`islik ko`z aldig`a 
keltiriwlerin payda etiwge ja`rdem beredi. Bul ma`sele ob`ektlerdi natural` tu`rinde ko`rsetiw 

---

34
mu`mkin bolmag`an jag`dayda ju`da` a`hmyetli boladi. Model`ler ta`biyatta ko`rilgenlerdi 
ko`z-aldig`a keltiriwlerdi bekkemlew qurali da xizmetin atqaradi. 
Model`lestiriw boyinsha shinig`iwlardi klasta yamasa tabiyattaniw ha`m texnikaliq 
miynet sabaqlairnda georgafiyaliq maydang`ada o`tkeriwge boladi. Model`lestiriwdi burin 
o`zlestirilgen materialdi bekkemlew ushin ha`m jan`a material menen tanistiriw ushin, 
sonday-aq ekskursiyada aling`an bilimdi bekkemlew ushin da paydalaniwg`a boladi. 
Ma`selen, balalarg`a jer betinin` ekskursiyada baqlang`an formalarin g`ana jasaw tapsirmaisn 
beriwge boladi. Mug`allim to`beshiklerdi jasawdi ha`m onin` ultanin, to`besin, jaypawit a`hm 
tik qiyaliqlarin yamasa tegis jerin ko`rsetiwdi, jiranin` da`r`yanin` ha`m onin` bo`leklerinin` 
modelin, ten`izlerdin` model`lerin islewdi usiniwi mu`mkin. :y tapsirmasi retinde orinnin` 
rel`fin jasawdi ha`m o`simlikler menen haywanatlardin` qag`azdan yamasa kartonnan 
islengen model`lerin mektepte jaylastiriwdi usiniwg`a boladi. Maketlerdin` detal`larin 
texnikaliq miynet sabaqlarinda orinlawg`a boladi. 
r 
klassta {Bizin` Watanimizdin` ta`biyatinin` ha`r qiylilig`i} temasin u`yreniwde 
oqiwshilar qus to`beshiklerinin`, dalalardin`, sho`listanlarda o`setug`in ha`m tirishilik 
etetug`in o`simlikler menen haywanatlardin` maketlerin ha`m model`lerin, u`yrenilgen 
qa`legen ta`biyg`iy zonanin` o`simlikler du`n`yasinin` ha`m haywanatlar du`n`yasinin` 
applikatsiyasin tayarlawi mu`mkin. Bunday jumislar oqiwshilardin` pa`nge bolg`an 
qizig`iwshilig`in arttiradi, olardin` oylawin aktivlestiredi, u`yrenilip atirg`an qublista 
ko`rgizbli tu`rde ko`rsetiwge, demek, bilimlerdi isenimlitu`rde bekkemlewge ja`rdem beredi. 
Oqiwshilardin` ko`rgizbeli qurallarinin` qatarina jan`a materiallardi klass 
taxtasinda grafikaliq jaqtan tu`sindirip beriwdi su`wretlep ko`rsetiw jatadi. Oqiwshilar 
su`wretleniwdi da`pterine salsa, ol esten shiqpay qaladi. Mug`allimnin` waziypasi 
oqiwshilarg`a su`wrettin` ja`rdemi menen tek belgili ta`biyatshilarg`a su`wrettin` ja`rdemi 
menen tek belgili ta`biyattaniw tu`siniklerin pyada etiwge ja`rdem beriwden g`ana emes, al 
olardi oylawg`a analizlewge, salistiriwg`a, talqilawg`a, juwmaqlar shig`ariwg`a u`yretiwden 
ibarat bolip tabiladi. Bunin` ushin sabaqta miynetke intalaniwshiliq jag`dayin pyada etiw 
za`ru`r, bug`an su`wrettin` saliw aytarliqtay da`rjede ja`rdem beredi. Ol a`sirese so`ylewi jaqsi
rawajlanbag`a oqiwshilar ushin paydali boladi, sebebi olardin` oylawi su`wrette payda etilgen 
konkret obrazlarg`a tiykarlanadi. 
Taxtadag`i su`wretlep ko`rsetiwler retinde en` jaqsisi onin` su`lderin saliwi, 
sxemaliq su`wretti yamasa a`piwayi sxemani paydalang`an maqul. Su`wretke ta`sirlilikti 
beriw ushin su`wretti klass taxtasinda ren`li porlar menen saliw maqsetke ilayiq keledi. Bunda 
oqiwshilar mug`alliminin` izinshe orinlaniwi onsha quramali emes su`wretlerdi tvorchestvoliq 
da`pterlerine ta`kirarla saliwi za`ru`r. Biraq su`wret saliw sabaqta az waqitti aliwi tiyis, lekin 
tiykarg`i maqsetke aylanip ketpewi kerek. 
Mug`allimnin` tundranin` ta`biyatin u`yretiwindegi jan`a materialdi ha`m onin` 
su`wretlenip ko`rsetiwlerin taxtada tu`sindirip beriwine misal keltiremiz` 
May ayinda quyash tundrada ku`ni boyi uzliksiz jaqtilandirip turadi. Ha`tteki ol tu`n 
yarimina shamalasqanda da aspannin` arqata`repindegi gorizanttin` u`stinde qip-qizil sharday 
bolip to`men tu`sedi. Ne sebep. 
Oqiwshilardin` juwabin alg`annan keyin, mug`allim oni su`wretlep beriw,jazda jer 
sharinin` orbitadag`i awhalin quyash nurlarina salistirmali tu`rde su`wretlep ko`rsetedi. 
Tundraliq o`simliktin` sxemaliq su`wretleniwi beriledi.
Topiraqta a`dewir ig`alliqtin` boliwina qaramastan, o`simlikler suwdi az puwlandiriw 
ushin beyimlesiwshilikke iye keledi.
Bulardin` qanday beyimlesiwleri ha`m olardin` atqaratuig`n xizmetin qanday ekenin 
aniqlaw ushin mug`allim gerbariylerdi paydalanadi. Bunnan keyin tundra o`simliklerinin` 
birewinin` /klyukvanin`, polyar ko`narinin`, moroshkanin`/ su`wreti paxtag`a salinadi. 
Su`wrettin` astinda o`simlikti qisqasha xarakterleytug`in jaziw beriledi. /Japriaqlari mayda 
tamirlari qisqa, paqallari to`selip jatadi/. 

---

35
Su`wretleri saling`an da`pterge iye oqiwshilar sabaqlarda ha`m u`yinde sabaqliqti 
oqip otiriwg`a waqit sarplamay, etilgen materialdi tez ta`kirarlay aladi. Bundayta`kirarlaw 
oqiwshilardi bir bag`darda ja`mlewdi ma`jbu`rley otirip, diqqat qoyiwshiliq penen yadta 
shiniqtiradi, en` aqirinda u`yrenilgn materialdi bekkemlewge ja`rdem beredi. 
Sxemaliq su`wretler, misali {to`beshikler ha`m jiralar}, {tawlar}, {tas ko`mir}, 
{neft` ha`m ta`biyg`iy gaz} ha`m basqa da temalar boyinsha sabaqlarda pyadalaniwi 
mu`mkin. Jer betinin` ha`r qiyli formalarin su`wretlep ko`rsetiw ushin taxtag`a onin` 
kesilmelerin ha`m profilleri sizip ko`rsetiledi.
Ma`selen, Moskvani do`n`gelekshe menen ha`m onin` qublisinda jaylasqan Qara 
ten`izdi oval siziq penen belgilep, mug`allim oqiwshilarg`a sa`ykes tu`rde aq, Baltik ha`m 
Kaspiy ten`izlerin su`wretlep ko`rsetiwdi usindi. Tapsirmani sa`l quramalastiriwg`a da 
boladi. Ural tawi dizbeklerinin` bag`itin taxtada siziq penen su`wretlep ko`rsetip, 
oqiwshilarg`a Kavkaz tawi dizbeklerinin` Aral ten`izinin`, Pamir tawlairnin` sxemaliq kartasi 
ko`rinedi.