Табиятты ом кк

Ta`biyattaniwdi oqitiwda ha`r qiyli metodlardan paydalaniw 
Mekteptegi on`itiw-adamdi o`mirge, ja`miyettegi paydali xizmetke tayarlawdin` 
za`rurli basqishi bolip tabiladi. Ol jekke adamgershilikti qa`liplestiriwdin` quramali 
protsessleri, onin` payda etiliwi, ta`rbiyalaniwi, rawajlaniwi menen baylanisli boladi. 
Ta`biyattaniwliq pa`nlerdi oqitiw duris jolg`a qoyilg`an jag`dayda balalarg`a ta`biyatqa 
bolg`an suyispenshilik uqtirtiladi, o`simliklerge ha`m haywanlarg`a bolg`an qizig`iwshiliq 
payda etiledi, baqlawshiliq payda etiledi, baqlawshiliq, logikaliq oylaw ha`m baylanisli 
so`ylewdi rawajlandiriladi.Ta`biyat qubilislarin baqlawlar, salistiriwlar, uliwmalastiriwlar, 
o`zlerinin` pikirlewlerin awizeki ha`m jazba turde bayanlap beriw ushin oqiwshilarg`a ha`r 
qiyli turdegi konkret materialdi beredi. 
Oqiwshilardin` janli ta`biyat penen jaqinlasiwi olardi fiziqaliq miynetke ha`m 
estetikaliq ta`rbiyalaw ushin ken` mumkinshiliklerdi aship beredi. Olar ta`biyattin` 

---

27
oqiwshilardi ta`rbiyalawg`a ha`m aqil-oyin rawajlandiriwg`a bolg`an ta`siri sonshama 
paydali boladi. Biraq bul maqsetlerge erisiw ushin ta`biyattaniwdi oqitiw metodikasin 
jetilistiriw za`rur. Baslawish klasslardin` diqqati oqiwshilardin` uyreniw xizmetindegi 
izertlew metodlarina bag`darlawi tiyis, al olarg`a o`zlerinshe erisiwdi uyretiw de za`rur. 
Ta`biyat penen tanistiriwdi izertlew metodin paydalaniwi arqali mug`allim oqiwshilarg`a 
o`zlerinin` aldina qoyilg`an ma`seleni sanali turde tusiniwine ja`rdem beredi. Izertlew metodi 
qollaniwdin` na`tiyjesinde oqiwshilar « Bizin` Watanimizdin` ta`biyattinin` ha`r qiyliligi» 
temasi boyinsha o`zlerinshe jumisti orinlay aliwi mumkin. Mug`allim oqiwshilarg`a 
to`mendegi bag`darlawshi sorawlardi usina otirip, sabaqti dun`ya juzlinin` ha`r qiyli 
bo`leklerinin` ta`biyatin salistiriw tiykarinda duziledi.
Ta`kirarlang`an gurriqlesiwden keyin, oqiwshilardin` alg`an mag`liwmatlari tablitsa 
turinde uliwmalastiriladi. Zonalardin` ha`r qiysisinda tuwg`an ulkemizdin` ta`biyg`iy 
sharayatlari menen uqsas bolg`an ob`ektlerdin` ha`m qubilislardin` astin qizil qa`lem menen, 
al jergilikli ta`biyg`iy sharayatlardan ayriqsha o`zgeshelenetug`in obe`ktlerdin` ha`m 
qubilislardin` astin ko`k qa`lem menen siziladi. 
Kishi jastag`i mektep oqiwshilarinin` uyreniw xizmetinde izertlew metodin praktikaliq 
jumislardi, ekskursiyalardi ha`m baqlawlardi o`tkeriwde ken`nen paydalaniwg`a boladi. 
Ma`selen. e-n` klasslarda izertlew xarakterindegi tapsirmalar «Egiw qalin`liginin` 
tamirlarinan tuynekleytug`in o`simliklerdin` zura`a`tine ta`siri», « Egis muddetlerinin` 
tamirinan tuynekleytug`in o`simliklerdin` zura`a`tine ha`m dekorativlik o`simliklerdin` 
gullew waqtina ta`siri», «Minerial ha`m organikaliq to`ginlerdin` tamirlarinan tuynekleytug`in
o`simliklerdin` zura`a`tine, gul-dekorativlik o`simliklerdin` o`siwine ha`m rawajlaniwina 
ta`siri» temalari boyinsha praktikaliq jumislar ha`m ta`jiriybeler o`tkeriwde beriledi. Sonday-
aq mektep yamasa kolxoz pillexanasinda pille qurtin, akvariumdag`i baliqlardin` 
rawajlaniwin, parktegi tereklerdin`, putaliqlardin` rawajlaniwindag`i o`zgerislerdi h.t.b.lardi 
baqlawlardi da izertlew jumislari turinde o`tkeriwge boladi. 
Klasstan ha`m sabaqtantan tis waqitta oqitiw- ta`jiriybe uchastkasinda praktikaliq 
jumislardi o`tkeriw ushin arnalg`an tapsirmalarg`a izertlew elementlerin kirgiziw 
za`rur.Ta`biyattaniw boyinsha sabaqliqlarda a`dewir ko`lemli oqimateriali jaylastirilg`an. Bul 
materiallardi oqiwshilardi programmada na`zerde tutilg`an ta`biyattaniwdin` bilimler, 
uqipliliqlar ha`m ko`nlikpeler menen bekkem qurallandiriw ushin na`tiyjeli turde 
paydalaniwg`a boladi. 
Izertlew metodinin` keltiretug`in tabisi oqitiwdin` ilimiylidigin ha`m qolaylilig`in 
duris biriktiriw oqiwshilardin` teoriyaliq bilimleri ha`m praktikaliq ko`nlikpeleri da`rejesinin` 
arasinda elege shekem saqlanip kiyatirg`an uzilispeni saplastiriw, materialdin` 
baylanislilig`in izbe-iz saqlaniw menen ta`miyinlenedi. 
Izleniwshi izertlew xizmetinde oqiwshilardin` uyreniw aktivliligin rauajlandiriw 
problemaliq oqitiw tiykari bolip tabiladi. Problemaliq oqitiwdin` elementlerin o`z ishine 
alatug`in sabaqlarda oqiwshilarg`a jan`a mag`liwmatlarg`a iye ma`selelerdi sheshiw usiniladi. 
Problemaliq oqitiw son`g` jillardin` ishinde ilimpaz psixologlardin`, didaktlardin`, 
metodistlerdin` barliq pikirleri mektep mug`allimlerdin` diqqatin barg`an sayin ko`birek 
o`zine tartip kelmekte. Ilimpazlar problemaliq oqitiwdi to`mendegishe basqishlarg`a 
bo`listirgen. 
1.
problemanin` aytip beriliwi, 
2.
problemanin` sheshiliwin izleniwi, 
3.
problemaliq sheshiliwi, 
4.
sheshiwdin` durislig`in tekserip ko`riw, 
Sabaqta problemaliq jag`daydin` payda boliwi- quramali didaktikaliq ma`sele bolip 
tabiladi. Ta`biyattaniwdin` ha`r bir sabag`inda problemaliq jag`day boladi ha`m boliwi tiyis. 
Sonin` menen birge problemaliq oqitiwdi tiykarli iske asiriwda, ol oqiwshilardin` oqiw 
xizmetin aktivlestiriw ushin u`lken mu`mkinshiliklerdi aship beredi.

---

28
Sabaq tomendegishe tu`rde yag`niy balalarda qoyilg`an problemag`a qizig`iwshiliq 
oyatiw bilimlerdi qabillaw sistemasinda onin` a`hmietliligin ko`rsetiw, jan`a bilimlerdi 
qabillawda talapshan`liqti payda etiw mu`mkin bolatug`in etip du`ziliwi tiyis. 
Ha`zirgi waqitlari oqiwshilardin` uyreniw xizmetin aktivlestiriw ha`m olardin` 
bilimlerin ta`biyattaniw sabaqlarinda tekserip ko`riw maqsetinde ha`r bir oqiwshinin` oqiw 
jumislarinin` o`zgesheligine mumkinshilik beriwshi ha`m qayta islep shig`iwdi
sho`lkemlestiriwde ja`rdem beretug`in programalastirilg`an oqitiw qollaniladi. 
Programmalastirilg`an oqitiw bilimlerdi iyelewge ha`reket etiwin baqlawg`a, qaysi zvenoda 
qa`te ketkenin, oqitiw protsesine qanday duzetiwlerdi kirgiziw kerek ekenin aniqlawg`a 
mumkinshilik beredi. Programalastirilg`an oqitiw ushin minalar za`rur. 
-
oqiw materialin puqta analizlew, oni qatan` turde tan`lap aliw ha`m logikaliq 
izbe-izlikte bo`listiriu. 
-
Oqiwshilardin` uyreniw xizmetine basshiliq etiu. 
Programmalastirilg`an oqitiwda oqiwshilardin` oqiw metialin iyelewdegi o`zinsheligi 
ha`m aktivliligi artip baradi.
Qadag`alaw tapsirmalarin programalastiriw printsipi oqiwshilardin` bergen awizeki 
juwaplarin sha`rtli turde belgilewler-tsifrlar yamasa siziqlardin` kesindileri turde jazba turdegi 
juwaplar menen almastiriwg`a keltiriledi. 
Ta`biyattaniwdi to`mengi klasslarda uyreniwde programmalastirilgan oqitiwdin` 
geypara mumkin bolg`an variantlarin ko`riwge boladi. 
A` Tezislik tiptegi kartochka-tapsirmalari 
Kartochkada ta`biyattaniwliq obe`ktlerdin` ( o`simlik ha`m haywanlardin`) atlari 
belgili ta`rtipli no`mer turinde keltirilgen. 
Tema. « Tuwg`an ulkemizdin` ta`biyati» ( q - klass) 
Tapsirma. Minalardi atap ko`rsetir. a) miyue ag`ashlari, b) dekorativlik terekler, v) 
putalar, g) sho`pler. 
Tezisler. 
q.
Suw burishi o`simligi
o.
Siren` 
w
. Jabayi qizil gul
q0
. Aq terek 
e
. Qoyma-qoshqarma o`simlikgi
qq
. Ligustrum 
r
. Alma ag`ashi
qw.
Shinar ag`ashi 
t.
Atqulaq
qe.
Tut ag`ashi 
y
. Jiyde ag`ashi
qr
. Jasmin 
u.
Sa`rbi ag`ashi
qt
. Shabdal ag`ashi 
i.
Shiye ag`ashi 
Juwaplari. a) 
w, i, qe, qt~
b) 
r, i, qw, qr~
v) 
q, y, q0, qq~
g) 
q, e, t.
Bekkemlew sorawlar 
q.
Oqitiw metodi degenimiz ne? 
w
.Oqitiw metodlari qanday gruppalarg`a bo`linedi? 
e
.Gu`rrin`ge qoyilatug`in talaplar qanday? 
r
.Baslawish mektepte ta`jiriybelerdi demonstratsiya jasap
ko`rsetiw qanday turleri paydalaniladi?

---

29
A`debiyatlar 
q
. Grigoryants A.G. Malkino L.G. Atrof tabiyat bilan tanishtirish (
q
-qism). T., 
qoiu
w
. Nuriddinova M.I. Tabiyatshunoslikni wqitish metodikasi, uslub va shakllari. Samarqand, 
w00e.
e.
Grigoryants A.G. Tabiatshunoslik (
r
-cinf uchun darslik). T., 
w00q.