Табиятты ом кк

 Plan, karta, globus penen jumis alip bariw metodikasi. 
Plan, karta ha`m globus penen birinshi ret tanisiw r klasstan baslanadi. Balalardi 
plandi tu`siniwge ha`m onnan paydalaniwg`a u`yretiw ushin balalardi plannin` tiykarg`i 
elementleri menen izbe-iz ha`m sistemali tu`rde tanistirip baratug`in tayarlawshi 
shinig`iwlardi o`tkeriw za`ru`r. 
Plandi tu`siriwge tyaarlawdin` birinshi basqish orinda bag`dar aliw ko`nlikpelerin 
o`zlestiriw, ekinshi basqish-oirndag`i raliqlardi o`lshew ha`m olardi sizilmali su`wretlep 
ko`rsetiw usillarin o`zlestiriw boilp tabiladi. Bunin` ushin oqiwshilar tal tu`stegi ko`len`keni 
baqlawdi o`tkeredi, kompasti isletiwdi u`yrenedi. Klassta ha`m ashiq aspanda shinig`iw jasay 
oitrip, olar tiykarg`i ha`m araliqli bag`darlardi aniqlawg`a ko`nligiedi. 
Orindi aniqlaw boyinsha orinlanatug`in jumis penen bir qatarda mug`allim bag`itlardi 
belgilye biliwdi islep shig`iw boyinsha shinig`iwlar o`tkeredi /balalar ju`zin arqag`a qaratip 
turadi ha`m o`zlerin qorshap turg`an predmetlerge qarap shig`adi, al ko`leminen qanday 
predmetlerdin` o`zlerinen rqada jaylasqanin qanday predmetlerdin` qublada, batista ha`m 
shig`ista jaylasqainin, aniqlaydi/. Bunnan keyin araliqlardi o`lshewge, ol son`inan olardi 
sizilmada su`wretlep ko`rsetiwge, o`tiledi. Pratikaliq shinig`iwlar waqtinda mug`allim 
balalardi araliqlardi adimlap, metr ruletka arqali o`lshew texnikasi menen tanistiradi.
Plan haqqindag`i elementar tu`siniklerdi qa`liplestire otiri, mug`allim oqiwshilarg`a 
shirpi qutishasinin` kubtin`, staannin` yamasa basqa da predmetlerdin` su`wretin, 
fotografiyasin ha`m sizilmasin qarap shig`iwdi su`wretinin`, fotografiyasinin` ha`m 
sizilmasinin` arasindag`i uqsasliq ha`m ayirmashiliq belgilerin tabiwdi uisnadi. Bunnan keyin 
{qurlisshi} /{stroitel`}/ naborindag`i geometriyaliq figuralardi ko`rsetedi ha`m bo`listirip 
beredi ja`ne sizilmaisn orinlawdi soryadi. Oqiwshilar a`dette predmetlerdi da`pter betlerinin` 
u`stine qoyadi ha`m olardi qa`lem menen do`gereklep sizip shig`adi. Tapsirma orinlag`ainan 
keyin, mug`allim oqiwshilardi prodmettin` joqaridan onin` plani dep atalatug`ini tuwrali 
juwmaq shig`ariwg`a ailp keledi. Usinnan son` ol kitaptin` ha`m stoldin` planlain siziwi 
usinda. Eger oqiwshilar predmetlerdin` razmerlerinin` u`lkenligi saldarinan tapsirmani 
orinlawda qiynalsa, mug`allim su`wretlenetug`in predmetlerdi sha`rtli tu`rde kishireytiwge 
bolatug`in tu`sindirip beredi. Oqiwshilar mug`allimnin` basshilig`i astinda kitaptin`, stoldin` 
uzinlig`in ha`m enin o`lsheydi, olardin` razmerlerin sha`rtli tu`rde /misal, q0 ese/ kishireytedi 
ha`m planlarin sizadi.
Oqiwshilar klesi sabaqlardi klass bo`lmesinin`, mektep jayinin`, uchastkasin, 
a`tiraptag`i orinnin` planlari menen tanisadi. Topografiyaliq plan degenimiz ne ekenin 
tu`sindire otirip, mug`allim sha`rtli ren` ha`m sha`rtli belgiler haqqinda tu`sinik beredi. 
Bunnan keyin qag`azda tek kishkene orindi g`ana emes, al pu`tkil bir eldi. qatara jaylasqan bir 
qansha ellerdi, ha`tteki pu`tkil jerdi su`wretlep ko`rsetiwge bolatug`inin ma`lim etedi. 
Oqiwshilardin` aldina problemaliq soraw qoyiladi. Belgili topografiyaliq plannin` 
masshtabinda /
q
sm=
q00m
/ qag`azda u`lken bir eldi su`wretlep ko`rsetiwge bola ma. 
Oqiwshilardin` bergen juwaplarin, tin`lag`annan kyein, mug`allim olardi ju`da` u`lken 
territoryaini u`wretlep ko`rsetiw ushin basqa, a`dewir mayda masshtab kerek dep juwmaq 
shig`ariwg`a alip keledi. 
Ju`da` u`lken territoriyalarda da georgafiyaliq kartalarda su`wretlep ko`rsetiw 
mu`mkin ekenin aytip bere oitrip, mug`allim O`zbekstaninn` fizikaliq kartasin ildirip qoyadi. 
Kartani ko`rip oqiwshilar, bul o`zleri jasap turg`an Respublikanin` kartasi ekenin aniqlaydi. 
Ondag`i qalalar do`n`geleksheler menenbelgilengenin ha`m o`zlerinin` sxemaliq planlardag`i 
/misal, Tashkenttin` orayliq belgilerinin` planinda/ ko`rgen kvartallari, ko`sheleri, ayrim 

---

33
jaylar, kartann` hesh jerinde ko`rinbeytug`inin atap o`tedi. Karta plandag`i siyaqli toliq 
tu`sinikler bermeydi dep juwmaq shig`ariladi, sebebi onin` masshtabi ko`p ese mayda keledi. 
Mug`allim tropikaliq plandag`i barliq predmetlerdin` belgili masshtabta su`wretlengenin 
tu`sindirip beredi. Al kartada bolsa su`wretlep ko`rsetiletug`in ob`ektler barliq waqitta 
masshtabqa sa`ykes kele bermeydi /misali, da`r`yalardin` ha`m kanallardin` enin masshtab 
boyinsha da`l su`wretlep ko`rsetiw mu`mkin emes. 
Karta boyinsha topografiyaliq plandag`i siyaqli orindi aniqlawg`a boladi` planda arqa 
ha`m qubla ko`rsetilgen strelka, al kartada arqag`a ha`m qublag`a, shig`isa ha`m batisqa 
qarag`an bag`darlardi ko`rsetetug`in siziqlar bar. Mug`allim usi siziqlardi ko`rsetedi 
/{meridianlardin`} ha`m {parallel`din` atlarin beriw sha`rt emes}/, al oqiwshilar olardi 
o`zlerinin` kartalarinan tabadi. Bunnan keyin mug`allim fizikaliq kartag`a aniqlama beredi 
ha`m ondag`i paydalaniilp sha`rtli belgilerdi ko`rsetedi. 
Ta`biyattaniwdi oqitiwda globus aytarliqtay u`lken a`hmiyetke iye. Eger pla jer 
betinin` onsha u`lken emes uchastkalarinin` iri masshtabli su`wretleniwlerge o`tiwge 
mu`mkinshilik berse onda globus jer betinin` duris konfigurasi menen onin` toliq 
su`wretleniwin beredi. 
Ekranliq qollanbalarg`a diafil`mler ha`m kinofil`mler jatadi /baslawish klaslar ushin 
arnalg`an ta`biyattaniw boyinsha programmada olardin` dizimi bar/. O`zbekstanda ekranliq 
qollanbalar retinde {Tuwg`an u`lkemizdin` quslari} diafil`mi ha`m {chatkal zapovedniginde} 
dokumentalliq filmi shig`arildi. Bul qollanbalardi e-r klasslarda a`tirapimizdag`i ta`biyat ha`m 
ta`biyattaniw menen tanisitirw boyinsha sabaqlarda pyadalainw za`ru`r. 
Mug`alli mektepte saqlanilatug`in kinokartinalardin` fondin jaqsi biliwi kerek. Plan 
du`ziwdi mug`allim fil`mlerdin` ko`rsetiliwi kerek sabaqlardi aldin-ala belgilep qoyadi. 
Kinofil`mlerdi oqiwshilarg`a ko`rsetiwden aldin mug`allim oni o`zinin` ko`riwi, 
oqiwshilardin` diqqatin nege qaratiw kerek ekenin belgilep aliwi tiyis. Bug`an gu`rrin` 
waqtinda fil`mge qosimsha etiw, oqiwshilarg`a fil`di ko`riwden aldin beriletug`in sorawlardi 
belgilep qoyiwi za`ru`r. Sbaqqa tayarilq ko`riwde fil`mnin` mazmuni izbe-iz tu`rde byaan 
etilgen, fil`mge qosimsha islengen montajliq listlerdi pyadalainw kerek. 
Ma`selen e klassta {Ta`biyattag`i suw aylanisi} ta`jriybesi o`tkerilgennen keyin, 
u`yrenilip atirg`an qublislardin` tu`siniliwi an`satlastiriw ushin kinofil`mdi demonstratsiya 
jasap ko`rsetiw maqul tu`sedi. Sabaqta a`dette fragmentler yamasa fil`mnin` bir bo`limi 
ko`rsetiledi. Eger fil`mnin` sesi bolmasa, jaziwlardi mg`allimnin` o`zi oqiydi, biraq gu`rrin`di 
u`ziliske saliwg`a bolmaydi, sebebi bunday gu`rrin` oqiwshilardin` diqqatin bo`ledi ha`m 
shashirandi etedi ja`ne olar kartanin` tiykarg`i mazmunin sa`tsiz qabillaydi. 
e.
e.
e.
e.