Табиятты ом кк

 

---

41
Bekkemlew ushin sorawlar 
q
. Sabaqtin` qanday tipleri bar? 
w
. Sabaq tipleri bir-birine qalay o`zgeshelenedi? 
Usinilg’an a’debiyatlar. 
q.
Akvalieva G.N. Prirodovedenie v malokompleksnoy shkole. M., 
qoii.
w
. Bel`skaya I.M., Grigoryants A.P. Tabiyatshunoslikni wqitish. T., 
qoiy.
e
. Haydarov Q.H. Tabiatshunoslik asoslari va bolalarni atrof tabiat bilan tanishtirish 
metodikasidan labaratoriya mashg`ulotlari. T., 
qoi0
r
. Grigoryants A.G. Tabiatshunoslik (
e-
cinf uchun darslik). T., 
w00q.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

42
LEKTsIYa-12 
tema. Ta`biyattaniw boyinsha klasstan tisqari jumislar ha`m mektep oqitiw - 
ta`jiriybe uchastasi 
Joba: 
1.Ta`biyattaniw boyinsha klasstan tis jumistin` a`xmiyeti xa`m onin` ja`miyetlik paydali 
bag`darlaniwshilig`i 
2.Uchastkadag`i jumistin` a`hmiyeti 
3.Mektep qaptali uchastkasin klasslar boyinsha jumis islew metodikasi
Tayanish tu`sinikler: 
Klasstan tis jumis, mektep qaptali uchastkasi. 
Bunda mekteptegi sabaqlardan tisqari balalar menen sabaqtan tis waqitta xa`r qiyli 
tu`rdegi shinig`iwlar` ekskursiyalar krujok jumisi, ertelikler klasstan tis oqitiw, 
qizig`iwshilig`i boyinsha klublar xa`m t.b.lar o`tkeriledi. 
Ta`biyattaniw boyinsha klasstan tisqari jumis sabaqlardag`i aling`an bilimlerdi 
ken`eytiriwge, teren`lestiriwge xa`m konkretlestiriwge, ta`biyatti uyreniwge bolg`an 
qizig`iwshiliqti oyatiwg`a, oqiwshilardin` aktivligin xa`m o`z betinsheligin rawajlandiriwg`a, 
olardin` bos waqitin qiziqli o`tkeriwdi sho`lkemlestiwge mumkinshilik beredi. 
Ta`biyataniw boyinsha duris qoyilg`an klasstan tisqari jumis mektep oqiwshisinin` 
jekke o`zin ha`r ta`repleme rawajlandiriw qurallarinin` biri bolip tabiladi. 
Ko`p waqitli ta`jiriybelerdi qoyiw kollektsiyalar ha`m gerbariylar ushin material 
jiynaw, model`ler, maketler ha`m basqa da ko`rgizbeli qollanbalardi tayarlaw, janli ta`biyat 
muyeshindegi ha`m mektep qaptali uchastkasindag`i jumislar siyaqli klasstan tisqari 
jumistin` formalari, ta`biyatti uyreniwdi turmis penen baylanistiriwg`a, ko`nlikpeler menen 
qurallardiriwg`a mumkinshilik beredi. 
Klasstan tisqari jumistin` barliq turleri o`z-ara baylanisli boliwi ha`m bir-birewin 
toliqtirip bariwi tiyis. Sabaqlardag`i ko`rsetilgen o`simlikler ha`m haywanatlar menen jumis 
islewge bolg`an qizig`iwshiliq klasstan tisqari shinig`iwlarg`a bo`lip ajiratiliwi mumkin. 
Ta`biyattaniw boyinsha klasstan tisqari jumisqa ta`biyatti uyreniwge ha`m qorg`awg`a, 
o`simliklerdi o`siriwge, haywanatlardi kutiwge baylanisli bolg`an ha`r qiyli turdegi 
shinig`iwlar jatadi. Klasstan tisqari jumistin` qiziqli boliwi ushin oni sho`lkemlestiriliw 
formasi muqiyatlap oylanip shig`ilg`an boliwi tiyis. Klasstan tisqari jumistin` barliq turlerin 
ush gruppag`a bo`liwge boladi. birinshi gruppaga oqiwshilardin` basim ko`pshilik sanin o`z 
ishine aliwshi ilajlar, ekinshi gruppaga sheklenilgen sandag`i oqiwshilar menen krujok jumisi 
ha`m ushinshi gruppag`a ta`biyatti uyreniwge qizig`atugin ayirim oqiwshilar alip baratug`in 
jumislar jatadi. Klasstan tisqari jumis sho`lkemlestiriwshi formasi, mazmuni ha`m o`tkeriliw 
metodlari boyinsha ha`r qiyli tupdegi boliwi tiyis. Onin` mazmuni bir ta`repleme turaqli bolip 
qala almaydi. Baslawish klassalrdin` mug`allimleri ta`repinen paydalaniwi mumkin bolg`an 
jumislardin` ulgi retindegi dizimin keltiremiz. 
-
ta`biyattag`i baqlawlar, ta`biyg`iy qubilisdin` sebeplerin anin`law, 
-
ulke taniw muzeyine ( ta`biyat muzeyine), paydali qazilmalardin` o`ndiriliw 
orinlarina. atizlarg`a ha`m fermalarg`a ekskursiyalarg`a bariw, keyninen olardi jiynap 
aling`an materiallar menen bezew, 
-
ta`biyg`iy materialdi jiynaw ha`m toliqtiriw, kollektsiyalar, gerbariyler, 
maketler, model`ler duziw,
-
mektepti qorshap turiwshi ta`biyattin` kartalarin ha`m og`an irgeles jaylasqan 
orinnin` planlarin duziw, 
-
ilimiy-ko`pshilik ta`biyattaniwliq a`debiyatlardi ha`m « Gunsha », « Yuniy 
naturalist» jurnallari ta`biyattaniwliq mazmung`a iye maqalalardi kollektivlesip oqiw, 

---

43
-
janli ta`biyat muyeshin sho`lkemlestiriw, ta`jiriybeler ha`m o`simlikler menen 
haywanatlardi baqlawlardi, sonday-aq mektep qaptali uchastkachinda baqlawlar ha`m 
ta`jiriybeler o`tkeriw, 
-
ta`biyattaniwliq mazmung`a iye kinofil`mlerdi, diafil`mlerdi, diapozitivlerdi 
ko`riw, 
-
xaliq xojalig`i jetiskenliklerinin` ko`rgizbeleri menen tanistiriw, 
-
massaliq keshelerge qatnasiw, 
-
zooparktegi haywanatlar menen tanistiriw, 
-
ta`biyatti qorg`aw haqqindag`i, o`simliklerdin` ha`m haywanatlardin` adam 
o`mirindegi paydasi ha`m a`hmiyeti haqqindag`i gurrin`lesiwler, 
-
balalar ushin arnalg`an ilimiy-ko`pshilik a`debiyatlarg`a ta`biyattaniwliq 
mazmung`a iye jan`aliqlarg`a obrozlar beriw, 
-
ja`miyetlik paydali ta`biyatti qorshawshi jumis, jas tereklerdi qorg`aw, terekler 
menen putaliqlar tigiw ha`m olardi kutiw, jabayi o`siwshi ha`m ma`deniy o`simliklerdin` 
tuximlari menen miywelerin jiynaw, maydalardag`i, atizlardag`i, bag`lardag`i, tog`aylardag`i 
jabayi sho`pler ha`m ziyankesler menen gures alip bariw, paydali haywanatlardi qorg`aw, 
-
ta`biyattaniw kabinetlerin, ulketaniw muyeshlerin, ko`rgizbelerdi,ta`biyat 
muyeshlerin uskenelew ha`m bezew, 
-
ta`biyg`iy materiallardan nn` ko`rgizbeli qollanbalar tayarlaw, oqiwshilardin` 
jumislarinin` ko`rgizbelerin sho`lkemlestiriw, 
-
diywali gazetalar ha`m informatsiyaliq « Buni biliw qiziqli». « Bizin` ta`biyatti 
baqlawlarimiz» atli listovkalar shig`ariw, 
-
diywali gazetalar ha`m al`bomlar ushin materiallar jiynaw, 
Klasstan tisqari ta`biyattaniwliq jumistin` metodlari menen usillarin mug`allim aldin-
ala planlastirip, oqiwshilardi xizmet itslewdin` ha`r qiyli turlerin atqariwg`a tartadi. 
Ta`biyattaniw boyinsha jekke jumis ta`biyatti uyreniwge talaplaniwshilig`i yaki bolmasa 
og`an qiziwshilig`i bar oqiwshilar menen alip bariladi. Mug`allimnin` baqlawlardi q-klassta 
qalay sho`lkemlestiriwi, bul jumistin` za`rurligin ha`m a`hmiyetliligin qalay tiykarlap 
beriwi, ta`biyattaniwdi oqitiwdi qalay alip bariwi tek oqiwshilardin` bilimlerinin` sapasina 
g`ana emes, al sabaqtan tis waqitta ta`biyattaniwliq jumis penen shug`iwllaniw tilegine de 
baylanisli boladi. 
Jekke tapsirmalardi orinlaw izertlew jumisinin` ko`nlikpelerin qyliplestiredi, balanin` 
bos waqittin paydali ha`m qiziqtirarli isler menen toliqtiradi. Oqiwshini ne na`rse qiziqtirsa 
da, meyli, ol uy o`simliklerin kutiw bola ma, haywanatlardin` ha`m o`simliklerdin` suwretleri 
saling`an markalardan yamasa otkritkalardan kollektsiya jiynaw bolama, gerbariyler duziw 
me ta`biyatta ta`jiriybeler ha`m baqlawlar qoyiw bolama, ba`ri-bir ol mug`allim ta`repinen 
maqullaniliwi ha`m tiyisli ja`rdemin aliwi tiyis. 
Gerbariyler duziw yamasa kollektsiya jiynaw siyaqli tapsirmalardi orinlaw mug`allim 
tek oqiwshilardi o`simliklerdi, nasekomalardi ha`m basqa da ta`biyg`iy obe`ktlerdi jiynaw, 
o`simliklerdi qurg`atiw, jiynalg`an materiallardi montajlaw h.t.b.lardin` qa`delerine aldin ala 
uyretken jag`dayda g`ana tabisli boladi. Ta`biyg`iy materiallardi jiynaw qa`deleri haqqinda
so`z etilgeninde oqiwshilarg`a ta`biyatti qorg`aw za`rurligin esletip o`tiw kerek. 
Ta`byaittaniw boyinsha gruppaliq klasstan tisqari jumisi bolip tabiladi, bul jumis 
qatnasiwshilardin` belgili sanin o`z ishine aladi ha`m ta`biyatti a`dewir teren`irek uyreniwdi 
o`tkeriwge mumkinshilik beredi. Mug`allimnin` tiykarg`i waziypasi - praktikaliq
na`tiyjeler beretug`in aktiv jumislar islewdi ta`minlew bolip tabiladi. Shinig`iwlardi 
o`tkeriwge tayarliq ko`riw krujok jumisinin` tabisli boliwi ushin wlken a`hmiyetke iye 
boladi.
Krujoktin` jumisin mug`allim basqaradi. Shinig`iwlarg`a qatnasiwdi esapqa aliw 
starosta yamasa onin` orinbasari ta`repinen arnawli jurnalda ja`rgiziledi. Shinig`iwlar eki 
ha`ptede bir ret, belgilengen ku`ni ha`m belgilengen saatta o`tkeriledi.

---

44
Ta`biyattaniw boyinsha klasstan tisqari jumista baslawish klasslardin` mug`allimleri 
ta`repinen klub jumisi ken`nen paydalaniladi, onin` jumislarinin` basqa formalarinan tiykarg`i 
o`zgesheligi minadan ibarat: klubta balalardin` xizmetin a`dewir erkin tu`rde tan`lap aliwg`a 
boladi, olardin` o`z-ara ma`sla`ha`tlesiwi ushin ma`jbu`riy emes jag`day payda etiledi, 
oyinlarg`a bolg`an talap ha`m qizig`iwshiliq qanaatlandiriladi. 
Klubtin` gezektegi ma`jilisinen bir ha`pte burin mug`allim sorawlardi mazmuni 
boyinsha klasslarg`a ajiratadi, olardi klubtin` ag`zalarina bo`listirip beredi ha`m juwaplarin 
izley baslawdi usinadi. Klubtin` ma`jilisi o`tkeriletug`in klassta mu`yeshti yamasa 
informatsiyaliq stendti u`skenelew za`ru`r, bul jerde jaqin arada bolatug`in ma`jilisler, 
olardin` tematikasi, usinilatug`in a`debiyatlardin` dizimleri haqqinda mag`liwmatlar 
jaylastiriladi. Usi jerde kitaplardin` khrgizbeli qollanbalardin`, jasawlardin` ko`rgizbeleri 
o`tkeriledi. «Ol nege» klubinin` ma`jilisin misal etip keltiremiz.