Табиятты ом кк

 
Bekkemlew ushin sorawlar 
q
. Klasstan tis jumislardin` tu`rleri? 
w.
Mektep uchastkasinda qanday jumislar orinlawg`a boladi? 
Usinilg’an a`debiyatlar 
q
. Grigoryants A.G. Tabiatshunoslik (4-cinf uchun darslik). T., 
w00q.
w.
Zaripov K. Yangi pedagogik texnologiyani tatbiq etish bosqichlari. Toshkent` Xalq ta`limi, 
qoou. r
-son 
e
. Yuldoshev J. Yangi pedagogik texnologiya. Xalq ta`limi.,
qooo
r.
Nuriddinova M.I. Tabiyatshunoslikni wqitish metodikasi. Toshkent, 
w00t.
 

---

46
 
Lektsiya- 13 
Tema: Ta`biyattaniwliq materiallardi o`simlik ha`m haywanatlar turlerin 
q
q
q
q
- 
klass oqiwshilarina uyretiw ha`m «A`tirapimizdag`i ta`biyat» oqiw kitabi menen birgelikte 
jumis alip bariw metodikasi. 
Joba: 
1.Ta`biyattaniwliq mateiallardi o`simlik ha`m haywanlar tu`ri haqqinda tu`sinik 
2. «A`tirapimizdag`i ta`biyat» oqiw kitabi menen birgelikte jumis alip bariw metodikasi.
Tayanish tu`sinikler:
Ta`biyattaniwliq materiallar, a`tirapimizdin` ta`biyat sabaqlig`i. 
 
Birinshi klass oqiwshilari ta`biyat taniwdi o`z aldina bo`lek retinde uyreniwi qiyin 
bolg`anliqtan miynet sabaqlarinda baqlaw,ekskursiyalar waqtinda ta`biyattaniw materiallari 
menen tanistiriladi. Birinshi klass oqiwshilari jan`a oqiw pa`nin a`tirapimizdag`i ta`biyat 
penen tanisiwdi uyreniledi. Mug`allim q- klass oqiwshilari menen da`slepki sabaqlardi 
baslawda yag`niy sawat ashiwg`a oqitiwdin` ha`riplik da`wirinde-aq mug`allimnin` ayriqsha 
diqqati o`zinin` jasap turg`an ortaliqtag`i ta`biyg`iy ob`ektlerdi baqlawi menen olardin` oqiw 
ha`m so`ylewdi rawajlandiriw menen bir qatarda laip bariladi. Duris sho`lkemlestirilgen 
baqlawlar birinshi klass oqiwshilarinda ta`biyat haqqindag`i tusiniklerdi qa`liplestiriwge, 
og`an bolg`an suyispenshilikti ha`m o`simlik,hayuanatlar dun`yasinin` puqta qarawg`a 
ta`rbilau` ulken ja`rdem beredi. Balalardin` jekke baqlawlardin` barisinda, sonday-aq 
ekskurssiyalarda 
ha`m 
a`tirapimizdag`i 
ta`biyat 
qublislari 
haqqindag`i 
alatug`in 
tusiniklerinoqiw ha`m so`ylesiwdi rawajlandiriw sabaqlarda uliwmalastariw ha`m bekemlew 
za`rur, bul ta`biyattaniwliq bilimlerdi ken`eytiriwge ha`m ilimiy ko`z-qarastin` elementlerin 
qa`liplestiriwge ja`rdem beredi. Birinshi klassta qa`liplestiriw tiyis bolg`an tiykarg`i tusinikler 
ustinde jumis alip bariliwi tiyis,olar- «Ta`biyat janli ha`m jansiz ta`biyat» « Erte gulleytug`in 
o`simlikler», « xayuanatlar», «quslar», «baliqlar», «nasekomalar» bolip tabiladi.
Bul tusinikler mazmuni jag`inanqiyin sonliqtan, birinshi klass oqiwshisida olar 
haqqindag`i elementar` tusiniklerdi ta`biyattag`i baqlawlar tiykarinda g`ana qa`liplestiriw 
jetkilikli boladi. Misali nasekomalar haqqinda balalar denesi basinan, ko`kireginen
geudesinen xa`m ulken qarninan ibarat bolip bo`lingen xayuanatlar gruppasi ekenligi 
xaqqindag`i tusinikke iye boliwi tiyis, olardin` xa`mmesisinin` ayaqlari da ush jup boladi. 
Materialdin` juda` jaqsi o`zlestiriliwi ushin oqiwshilardi kishkene gruppalarg`a ajiratiw xa`m 
olar menen bag`darlama boyinsha baqlawlardin` sistemali turde o`tkeriw za`rur. Baqlawlarg`a 
baylanisli bolg`an birinshi shinig`iwdi mekteptin` oqitiw ta`jriybe uchaskasinda o`tkeriwge 
boladi. Shinig`iwdin` maqseti- ta`biyatti sho`lkemlesiwshilik penen baqlawdin` baslamasin 
saliw a`tirapimizdag`i ta`biyattin` ob`ektleri xaqqinda elementar tusinik beriw, bolip tabiladi. 
Adam ta`biyatti qalay uyreniwshi mug`alim oqiwshilarg`a tusindirip, olar o`zlerinin` paydasi 
ekenligin aytip tusindiredi. 
Bunnan son` ta`biyatta o`zgerisler, o`simliklerdi o`siriwge xa`reket qiliwdi, 
xayuanlardi asirawi xaqqinda misallar keltiredi. Mug`alim balalarg`a mekteptin` qaptalinda 
o`sip turg`an sho`pti ko`rip shig`iwim xa`m onin` ba`xa`rde qanday ekenin eske tusiriwdi 
usinadi. Onnan ne sebep sho`ptin` sarg`ayip ketkenin, onin` qista qanday bolatug`inin sorap 
juuap alip, tusinikler beredi. Bala predmetlerdi xa`m qubilislardi qabil etiwi arqali o`z 
bilimlerinin` ko`lemin ken`eytiredi.
Qabil 
etiw 
protsessin 
sho`lkemlestiriwge 
qanshelli 
ko`p 
kush 
jumsalsa
a`tirapimizdag`i ta`biyatti uyreniw protsessi de sonshelli tabisliraq boladi. Sonliqtan 
mug`alimnin` tiykarg`i uaziypasi- balalardin` ta`biyatti uyreniwge bolg`an qizig`iwshilig`in 
pedagogikaliq salag`a bag`darlaw olardi ta`biyattaniwliq ko`z-aldig`a keltiriwlerdi xa`m 
tusiniklerdi qa`liplestiriwge ila`j ko`riwge aylandiriw bolip tabiladi. 

---

47
1-klass oqiwshilarinin` mektepke keliw momentinde, olar topol`, shinar, yasen`, tal, 
tut siyaqli tereklerdin` atalarin biledi, biraq ko`binese usi tereklerdin` o`zleri xaqqinda ko`z-
aldig`a keltiriwlerge iye bolmaydi xa`m bir tektegi terekti ekinshi tektegi terekten ajirata 
almaydi.
Baqlawshiliqti qa`liplestiriwde ekskursiyalar ulken axmiyetke iye boladi. Misal 
retinde birinshi klass oqiwshilarinin` parkke guzdegi ekskursiyag`a shig`ariwin qaraymiz.
Ekskursiyanin` maqseti kelesi ba`xa`rdegi xarakterli qubilislardi baqlaw, oqiwshilardi 
jergilikli jerde o`setug`in terekler (shinar, qarag`ash) menen tanistiriw. Uskene:O`simliklerdi 
jiynaw ushin arnawli papkalar xa`m qag`az betleri, nasekomalardi gubeleklerdi aulaw ushin 
arnalg`an sholpi ( tor).
Ekskursiyanin` baslaniw aldinan mug`alim aldin ala gurin`lesiwdi o`tkerip aladi, 
bunda balalardin` jergilikli terekler xaqqindag`i tusinikleri aniqlanadi xa`m ekskursiyanin` 
maqseti aship beriledi. 
Aling`an bilimlerdi bekkemlew ushin oyin o`tkeriledi. Mug`alim klassti eki gruppag`a 
bo`ledi, birewine bir qag`azdi xa`m shinardin` miywesin, ekinshisine yasen`di ko`rsetedi, 
bunnan keyin balalarg`a japraqlarg`a xa`m miywelerge sa`ykes keletug`in tereklerdi tabiwdi 
usinadi.
Pa`nler araliq baylanislardi paydalana otirip, balalarg`a suwretlew iskustvosi boyinsha 
shinig`iwlardi ekskusiyada alip kelipgen japraqlardi siziwdi xa`m olardi ko`rip shiqqannan 
keyin, suwrette narural` boyaawlar saqlanip qalatug`inday etip boyaap shig`iwg`a xa`reket 
etiwdi usiniwg`a boladi. Klasstan tisqari shinig`iwlar uaqtinda mug`alim oqiwshilar menen 
birgelikte ekskursiyada alip kelingen materiallardan diuali tablitsa-kolletsiyalar tayarlawi 
mumkin. 
2-klassta kalen`dar menen islenetug`in jumistin` tiykarg`i uaziypasi- xa`r bir balani 
baxlaw usillarina uyretiw, baxlawg`a qizig`iwshiliqti oyatiw xa`m bunnan ta`biyat xaqqinda 
bilimler aliwg`a intalandiriw, o`tkerilgen baxlawlar tiykarinda juwmaqlar shig`ariwg`a xa`m 
uliwmalastiriwg`a uyretiw, oqiwshilardin` so`ylewin, oylawin estetikaliq qa`siyetlerin xa`m 
moralliq sapalardi ta`rbiyalawdi rawajlandiriw baxlawlardi paydalaniw bolip tabiladi. 
Baxlawlardi xa`r kun sayin o`tkeriw kerek, bunda qoyilatug`in maqsette tek ko`p miynet 
penen, sistemali turde, belgili maqset penen jumis islewde g`ana erisiw mumkin ekenin yadta 
saqlaw kerek. 
Quyashtin` qozg`alisi baxlaw ekinshi sabaqtan keyin o`tkeriledi. Baxlaw ob`ekti 
retinde mug`allim mektep qaptali uchaskasinda jaylasqan terekti tan`lap aladi. 
Mug`allim balalarg`a terektin` ko`len`kesinin` o`zgeriwin baxlaw boyinsha uyinde 
gurrin` duzip keliwdi xa`m usi o`zgeristin` sebebin tusindirip beriwdi usinadi.
Burtiklerdin` rawajlaniwi xa`m olardan japraqlardin` payda boliwin baxlaw ushin 
fevral` ayinin` aqirinda shaqalari kesip alinadi xa`m olardin` bir bo`legi ishinde qizdirg`an 
suwi bar idislar, al basqa bir bo`legin ishinde suwi bar idislarg`a salinadi. Bir eki xa`pte 
dawaminda oqiwshilar qanday idislardag`i shaqalardi buriiraq japraqlar payda bolatinin 
baxlap baradi.
Gerbariy- garmoshkalar to`mendegishe turde tayarlanadi: muqabasina atamasi jaziladi 
xa`m jurgizilgen o`simlik suwretlep ko`rsetiledi, birinshi betke onin` tuximlari ekinshi betke 
na`lleri, qalg`an betlerge da`slepki eki japraqshasi, tamiri xa`m to`rt japraqshasi, kishkene 
qumshalari, ashilg`an qumshalari, gulleri xa`m basqada organlari, pisken tuximlari menen 
jelimlenedi. Xa`r bir bettin` to`meninde o`simliktin` ko`rsetilgen rawajlaniw basqishinda
boliwi sa`nesi (datasi) ko`rsetiledi. 
Sonday-aq da`slepki sabaqlardan baslap birinshi klass oqiwshilari xayuanatlar 
dun`yasi menen de tanistiriladi. Guzde nasekomalardi, misali gubeleklerdi, ( limon 
gubeleklerin, kapusta gubeleklerin, krapivnitsa gubeleklerin) baxlawlar o`tkeriledi. 
Balalardin` diqqati a`lbette gubeletin` sirtqi ko`rinisine, onin` qanday o`simliktin` ustinde 
uship jurgenligine awdariladi.baqlaw to`mendegishe tapsirmalar boyinsha o`tkeriledi. 
q
.Sholpi ( tor) menen gubelek uslanadi. 

---

48
w.
Onin` dene bo`leklerin, basin, geudesin, qursag`in, ko`rip shig`in`
e
.Qanatlarinin` sanap shig`in`, olardin` denesinin` qaysi bo`legine bekitilgenin aniqlar. 
r.
Gubelektin` ayaqlarin ko`rip shig`ir. Olardin` qalay jaylasiwina diqqat awdarin` 
xa`m onin` qansha jup ayag`in bar ekenin esaplar.