Табиий фанлар факультети биология к а ф е д р а с и

Лаборатория машғулоти 15
Халқали чувалчанглар(Аннелида) типи: Кўп қилли чувалчанглар (Полйчаета) синфи. Вакиллар: нереис(Нереис пелагиcа), қум чувалчанг (Арениcола марина). Ташқи тузилиши ва хаёт тарзи.


Керакли жиҳозлар: нереиснинг бош, гавда ва дум қисмларини, шунингдек параподияларнинг тузилишини акс эттирувчи жадваллар, қум чувалчангининг умумий кўринишини акс эттирувчи жадвал, қўл лупалари, микроскоплар, нереис параподияларининг ва бош қисмининг бўялган микропрепаратлари, Петри идишлари, қисқичлар, фиксация қилинган нереис ва қум чувалчанглари.

Нереис Кора, Азов, Оқ ва Баренц денгизларида учрайди. Улар сувнинг тубида, баъзан эса соҳил зонада сув ўсимликларининг орасида яшайди. Нереис 10-15 см узунликда бўлиб, 80-100 тагача сегментлардан иборат. Танаси бош, гавда ва дум (пигидиум) қисмларга бўлинади. Бош қисми иккита сегментдан иборат. Биринчи бўғин ёки простомиумнинг устки қисмида 2 жуфт, ҳид сезиш чуқурчаси, олдинги томонида эса бир жуфтдан пайпаслагич ва пальпалар жойлашган. Булар сезги органларидир. Бош қисмининг иккинчи бўғини-перистомиум бошқа бўғинларга нисбатан узунрок ва сербар бўлади. Унда параподиялар бўлмайди, лекин иккала ён томонида 4 тадан муйловчалар (цирралар) бўлиб, қорин томонида эса оғиз бўшлиғи жойлашган. Дум қисмида параподиялар бўлмайди, лекин тананинг энг охириги ва анал тешиги жойлашган сегментида жуфт анал пайпаслагичлари бўлади (41 расм).

41 расм. Нереис (Нереис пелагиcа) нинг тузилиши

А-умумий кўриниши; Б-тананинг бош қисми; Д-параподияси;

1-пайпаслиги; 2-палпалари; 3-мўйловлари; 4-кўзи; 5- параподиялари; 6-қилчалар; 7-анал сегменти; 8-анал мўйловчалари; 9-орқа томон мўйловчалари; 10-қорин томон мўйловчалари; 11-параподиянинг кураклари; 12-таянч қиллари-остикулалар

Нереиснинг овқат ҳазм қилиш системасининг олдинги қисми, яъни ҳалқуми тескари агдарилиб, ташқарига чикиш хусусиятига эга. Унинг олдинги томонида жойлашган ва майда тешикчаларга эга бўлган хитиндан иборат жуфт жағлари чириётган органиқ моддаларни ва майда организмларни қамраб олади. Нереиснинг бош қисмини ташқил қиладиган икки бўғинидан ташқари ҳамма сегментларнинг ён томонида бир жуфтдан параподиялар бор. Булар ҳаракатланиш органидир. Параподия иккита бўлакчадан иборат бўлиб, унинг елка булаги натоподия, қорин томон булаги эса невроподия деб аталади. Бу бўлакчаларнинг ҳар бирида биттадан узун муйловчалар ва тўтам-тўтам бўлиб жойлашган тукчалар бор (шу сабабли буларни кўп қилли чувалчанглар дейилади). Ҳар бир бўлакчадаги қиллар орасида биттадан анча йўғон ва параподиянинг асосидан чиқадиган тукча бўлиб, уни таянч тукча-ациқўла деб аталади.

Параподиялар чувалчанг сув остида ҳаракатланганда таянч, сувда сузиб юрганда эса эшкак вазифасини бажаради.
Қум чувалчаги /Арениcола марина/ ҳам Баренц ва Оқ денгизларда, қум тупрокдан ташқил топган сохил зоналарда ёйсимон инда яшайди. Иннинг иккала томонида ҳам ташқарига очиладиган оғизчаси бўлади. Қум орасида ўтроқ ҳаёт кечирганлиги учун унинг тана тузилиши анча узгарган. Гавдасининг ташқи томонида кўринадиган ҳар бир 3-5 та ёнсиз сегментидан кейин битта ҳақиқий сегменти жойлашган. Бундай ҳақиқий сегментлардаги параподиялар нереиснинг параподияларига нисбатан суст ривожланган ва улар фақат тананинг олдинги қисмидагина учрайди. (42 расм).