Табиий фанлар факультети биология к а ф е д р а с и

Керакли жиҳозлар: ёмғир чувалчангининг морфологиясини ва кўндаланг кесмасини акс эттирувчи жадваллар, тирик ёмғир чувалчанглари, қўл лупалари, кичик қисқичлар, кичик тўғнағичлар, ёмғир чувалчанги танаси кўндаланг кесмасининг бўялган микропрепаратлари, ванначалар, сувга тулдирилган идишлар, дока румолча.

Ёмғир чувалчанги 15-20 см узунликда бўлиб, органиқ чикинди моддаларга бой бўлган тупрокларда яшайди. Танаси бир хил тузилишга эга бўлган сегментлардан ташқил топган. Олдинги ва кейинги учлари бироз ингичкалашган. Елка томони корамтир, қорин томони эса оқишрок рангда бўлади. Танасининг 32-37 сегментлари елка томонидан анча йўғонлашиб, белбог қисмини ҳосил қилади. Унда суюқ модда ишлаб чиқарадиган бир неча майда безлар жойлашган. Бу суюқлик куйилган тухумларнинг устини ўраб, пилла ҳосил қилиш учун ишлатилади. (43 расм).

Ёмғир чувалчангининг олдинги учида доирасимон бош ёки оғиз олди кўраги – простомиум ва ундан кейин эса тананинг биринчи сегменти – перистомиум жойлашган. Унинг бош қисмида хеч қандай сезувчи ўсимталари бўлмайди. Танасининг ҳар бир сегменти ён томонида 2 жуфтдан (ҳаммаси 8 та) майда қиллар жойлашган. Бу албатта уларнинг кўп қилли ҳалқали чувалчанглардан келиб чиққанлигининг далилидир. Яшаш шароитига мослашиш натижасида параподиялар йўқолиб, фақат бир қисм қиллар сақланиб колган.
Ёмғир чувалчанги танасининг сегментлари ташқи томонидан бир-биридан сегментлараро эгатча орқали ажралиб туради. Чувалчангнинг елка томонидаги бу эгатчаларда тешикчалар бўлиб, улар орқали тана бўшлиғи суюқлиги чиқиб туради ва терини намлайди. Бунинг натижасида чувалчангнинг тери орқали нафас олиши осонлашади.





43-расм. Ёмғир чувалчанги (Лумбриcус террестрис) нинг олдинги қисми

1. 
   елка томондан; Б-қорин томондан кўриниши; Д-ён томондан, ўнг қисми;
   

1- простомиум; 2-биринчи сегмент; 3-оғиз бўшлиғи; 4-қорин қилчалари; 5-уруғ қабул қилувчи тешиги; 6-урғочи жинсий тешиги; 7-еркак жинсий тешиги; 8- уруғ ўтказувчи тарновча; 9-белбоғ; 10-чувалчангни бир-бирига бириктирувчи пушталар; 11-елка тешикчалари

Ёмғир чувалчанги терисининг устки қисми жуда юпқа кўтикула билан қопланган. Унинг остидаги эпителийга ҳалқасимон ва бўйлама мускуллар тўташган. Буларнинг ҳаммаси чувалчангнинг тери-мускул копчигини ҳосил қилади. Халкали чувалчангларга хос бўлган иккиламчи тана бўшлиғи (целом) тана сегментларига мос равишда ички томонида бир-биридан парда – диссепиментлар билан ажралгандир. Бундан ташқари ҳар бир сегментдаги бўшлиқ ичакнинг остида жойлашган мезентерий пардаси орқали унг ва чап қисмларга ҳам булиниб туради. Чувалчангнинг танаси кўтикула билан қопланган. Унинг остида эндодермадан ҳосил бўлган цилиндрсимон копловчи тўқима (эпителий) ҳужайралардан иборат тери жойлашган. Терида бир ҳужайрали жуда кўп безлар бўлади, улар ишлаб чиқарадиган шилик модда терини намлаб туради. Эпителийдан кейин ҳалқасимон мускуллар юпқа қават ҳосил қилади. Бўйлама мускуллар ҳам яхши ривожланган бўлиб, улар 4 – 5 бўлакчадан иборат лентасимон мускулларни ташқил қилади. Кўтикула, тери ва мускул қатламлари ҳаммаси биргаликда чувалчангнинг тери-мускул халтасини ҳосил қилади. У эса иккиламчи тана бўшлиқ – целомдан унинг девори целотелия ёки эндотелия орқали ажралиб туради. Тери эпителийдаги айрим ҳужайралар қиллар ҳосил қилади. Таркиби жиҳатидан қиллар хитинга ўхшаш моддадан ташқил топган. Уларнинг асосида мускул толалари жойлашади. Шунинг учун ҳам қиллар ичкарига, ташқарига, олдинги ва орқа томонга қараб ҳаракат қилиши мумкин.

Кесманинг ўрта қисмида ичакнинг кесмаси кўринади, унинг устки томони целомнинг деворини ҳосил қиладиган целотелия билан қопланган. Ундаги хлорагоген ҳужайраларида ҳар хил доначалар шаклида айириш моддалари тўпланади. Кейин бу ҳужайралар ичак деворидан узилиб, целом суюқлигига тушади ва эриб кетади. Ўрта ичакнинг девори орқа томонидан ичак бўшлиғи ичига қараб бурама ҳосил қилиб, ботиб турган бўлади, бу ичакнинг овқат шимадиган сатхини кенгайтирадиган тифлозолисдир. Ичак кесмасининг устида ва остида орқа ва қорин қон томирларинннг кесмаси кўринади. Иккиламчи тана бўшлиқ целомда жуфт метонефридийлар жойлашган. Лекин чувалчангнинг кўндаланг кесмасида уларнинг кўриниши ҳар хил шаклда бўлади, сабаби кесма чувалчанг танасининг қайси қисмидан тайёрланганлигига богликдир. Метанефридий найчаларининг ички томони эпителий тўқимасининг киприкчали ҳужайралари билаи қопланган. Улар ёрдамида қолдиқ моддалар ташқарига хайдалади. Кесма чувалчангнинг қайси қисмидан ўтишига қараб, нерв системаси ҳар хил кўринишда бўлиши мумкин, лекин қорин нерв занжири аниқ кўринади.