Sportda bashorat qilish va modellashtirish

8-Mavzu: Sportda saralash, modellashtirish va bashorat qilishda yosh spоrtchilаr mоdеlining tаvsifnоmаlаri va xususiyatlari.
Mavzu rejasi:
1.Modellashtirish usullari.
2.Sport amaliyotida modellashtirish usulini qo‘llash
3.Sportchilarning anaerob va aerob imkoniyatlarini nazorati.
4. Musоbаqаviy mоdеli.


8.1.Modellashtirish usullari

Oxirgi vaqtda sport sohasini modellashtirish masalasi sport fanining istiqbolli sohalaridan biri bo‘lib qoldi.

Modellashtirish usuli ilmiy nazariy tushuncha kabi shakllarni tiklashning yoki jismlarning ba’zi xossalarini va hodisalarni o‘rganishni yoki takrorlashni o‘z ichiga oladi. Bu ob’ektlarning (jarayonlarning) xususiyatlarini, ularning modeli bo‘lgan boshqa ob’ektlar yordamida tadqiq qilishdir.
Insonlar ko‘pdan beri modellashtirishni bilish vositasi deb kelganlar va o‘z faoliyati davomida noaniq-likka uchrab, birinchi navbatda bu noaniqlikni o‘zi uchun aniq bo‘lgan hodisaga solishtirganlar. Noaniqlikdan aniqlikka solishtirish ikkilamchidan birlamchiga ko‘chish hodisasidir, ya’ni boshqacha qilib aytganda bu aniqlik noaniqlikning modeli sifatida qatnashadi.
Bilimlarni ma’lum munosabatlarda bir-biriga o‘xshaydigan bir jismdan boshqa jismga bunday o‘tishi, logikada analogidan kelib chiqqan holda xulosa chiqarish deb nom olgan.
Modellashtirish usuli o‘rganilayotgan ob’ekt haqida to‘g‘ridan to‘g‘ri munosabatda emas, balki modelga o‘xshashlik hodisasini o‘rganish yo‘li orqali bilim olishga yo‘l qo‘yadi. SHunday qilib, bilimning sub’ekti va ob’ekt o‘rtasidagi oraliq zanjir bo‘lib model turishi modellashtirishning o‘ziga xos xususiyatidir.
Hozirgi vaqtda usulni modellashtirish murakkab boshqaruvda, asosan biologik tizimda «asosiy qurol» sifatida qaraladi (S.L.Optner–1969; M.B.Blauberg, E.G.YUdin – 1972; D.M.Gvishiyani, A.A.Novikov – 1973; V.V.Petrovskiy – 1976; YU.G.Antomonov– 1977).
Usulni modellashtirish aniq fanlarda xususan kibernetikada, biologiyada, tibbiyotda, pedagogikada, sportda qo‘llaniladi. Hamma modellar tashkil topishiga qarab turkumlarga bo‘linadi.
Turkumlarga bo‘lishni tashkil qilishda materialistik tushuncha modeli vosita sifatida aks etadi, u yoki bu voqealikni tiklashda yana ham chuqurroq bilim olishga qaratiladi.
SHuningdek, B.A Glinskiy, B.S Gryaznov, B.S Dыnin va E.P Nikitin modelning odamdagi bo‘linish bilan bir qatorda ishlab chiqilgan tomon xarakterini xisobga olib, turlarda bo‘linish usulini amalga oshirgan holda quyidagi model turlari taklif qiladi.

1. 
   substansional;
   
2. 
   strukturaviy;
   
3. 
   funksional;
   
4. 
   aralash;
   

Mustaqil bo‘lmagan 4 - guruhni chiqarib tashlaganimizda, qolgan 3 ta model muhim murakkab sistemani xarakterini yoritishga tushuncha beradi.
1) material yoki substrat ya’ni, tizimda xosil bo‘lgan elementlr to‘plami.
2) strukturasi ya’ni, elementlar orasidagi aloqalar va munosabatlar yig‘indisi.
3) funksiyalar ya’ni, tashqi sharoitda tizim holatini bir butunligi.
A.N Kochergin modellashtirishni 3 turga ajratadi:
1) funksional – timsol xulq – atvorini o‘xshatish;
2) axborotli, timsolda o‘tayotgan jarayonlarni faqat axborot tomonlarini o‘xshatadi;
3) substrat - strukturali, faqatgina timsol xulq-atvo-rini emas, balki uning moddiy asosini hisobga oladi, ya’ni strukturani va substratni.
Ilmiy adabiyotlarda model va modellashtirishning yana bir necha turlari keltiriladi (YU.A Jdanov–1960; L. Valt– 1869; V.A Venikov– 1961; I.B Novik– 1980).
Mualliflar tomonidan taklif qilingan bu tur-larning orasida juda katta farq mavjudligiga qaramasdan, sport faoliyatini ishonchliligini modellashtirishda ularni qo‘llash sohasini aniqlash maqsadga muvofiqdir.