Sportda bashorat qilish va modellashtirish

8.3.Sportchilarning anaerob va aerob imkoniyatlarini nazorati.
Sportchi organizmida yuklama sifatidagi ocaltic imkoniyatlarni baholash asosan, tredbaneda va veloergo-metrda bajarilgan mavsumiy xarakterdagi me’yoriy ishdan foydalaniladi. Veloergometr pedalini xaydash va tredba-neda yugurish mushak apparatining sezilarli qismlarini ishlashga majbur qiladi va energiya bilan ta’minlash tizimiga yuqori talablarni qo‘yadi.
Funksional imkoniyatlarini har tomonlama tadqiq qi-lishni ta’minlashda tekshirilayotgan sportchiga har-xil dat-chik va asboblar joylashtirilsa, bunday yuklama sharoi-tidagi ishlash quvvatining me’yorini oson bilish mumkin.
Shuni hisobga olish kerakki, maishiy va veloergo-metrik yuklamalar yuguruvchilar va velosiped xaydovchilarni tadqiq qilishda aniq axborot beradi. Konkida yuguruv-chilarni, chang‘I sportchilarini, futbolchilarni tekshirishda ham yaxshi natijalarni olish mumkin. Beldan yuqori elka mushaklariga ko‘proq yuklama tushadigan sport turlarida (suzuvchilar, eshkak eshuvchilar) veloergometrni qo‘llab tadqiq qilinsa natijalar pasayib ketadi. Shuning uchun tadqiqotchilar tredbane va veloergometrni ishlashini tekshirish bilan bir qatorda, yuklamaning o‘ziga xos sharoitlarda tadqiq qilishga harakat qilmoqdalar.
Sportchining qanchalik mashg‘ulot va bellashuv faoliyatining amalga oshishdagi xarakteri va sharoiti turlicha bo‘lsa, energiya bilan ta’minlash ishlarini imkoniyatlarini aks ettiruvchi har tomonlama axborot yig‘ish qiyinlashadi.
Bunday holatlarda olinayotgan axborot hajmini chegaralanishiga olib kelayotgan tadqiqot programmasini osonlashtirish va qayd qilinayotgan ko‘rsatkichlar sonini kamaytirish kerak.
Ba’zan bunday yuklama sharoitidagi sportchining funksional imkoniyatlari ish vaqtida qayd qilingan ko‘rsatkichlardan amalga oshmaydi balki, organizmning tiklanish bosqichidagi muhim funksional tizimlarining ta’sirida amalga oshadi.
Zo‘riqishli va davomiy yuklamalardan keyin, birinchi daqiqalardagi tiklanish bosqichini sportchi organizmiga ta’siri ish vaqtida qayd qilinganga nisbatan farq qiladi.
Anaerob alaktatli jarayon quvvatini tadqiq qilishda maqsadga muvofiq yuklamalarning davomiyligi 15s dan 30s gacha hisoblanadi. Shu vaqt ichida bajarilgan ishning hajm shaklini alaktat anaerob imkoniyatlarini paydo bo‘lishini eng yuqori darajasini butunlay egallashga yo‘l qo‘yadi va yuklama oxiridagi ish qobiliyatini ushlab turishi sezilarli darajada alaktat anaerob jarayonlarining hajmida aks etadi.
Laktatli anaerob jarayoni quvvatini baholashda, o‘xshash usulda ish qilinadi. Yuklamaning bunday holatidagi davomiyligi 45-95 s gacha ko‘payadi. Ishning xajm shaklidan tashqari anaerob jarayonlari quvvatini baholash uchun, o‘rtacha kislorod tanqisligi, uning laktat va alaktat fraksiyalari, laktatni bir joyga to‘plash, ocal ko‘rsat-kichlar va kislotali – asos holatini surilishi kabilar qayd qilinadi.
Laktatli anaerob jarayoning quvvatini tadqiq qilishda nafas chiqarishdan olingan havoni sinab ko‘rish 20-30 daqiqa davomida o‘pkadagi shamolni qayd qilish orqali o‘tkaziladi va ob’ektiv axborot olish uchun etarli bo‘ladi.
Laktatli anaerob xajmi jarayonini aniqlashda yuklamaning davomiyligini 3-5 daqiqagacha ko‘paytirilishi ko‘rib chiqiladi va bunda yana ham ko‘proq maqsadga muvofiq bo‘lgan oraliq tartibidagi ish taklif qilinadi ya’ni, yo‘l qo‘yilgan oxirgi tezlikning 4 x 1 daqiqalarida va dam olish oralig‘ini pasayishi: 120, 60, 30 s. Berilgan testdagi ishning xajm shaklidan tashqari, laktatani ko‘p hajmda ajrab chiqishi qayd qilinadi. Buning uchun, 1, 4, 8, 12, 16, 20 daqiqalarda olingan qon analizi orqali amalga oshadi.
Aerob imkoniyatlarini tadqiq qilishdan tashqari, aerob jarayonlarini hajmi va quvvatini o‘rganadi shuning-dek, tejamlilik yana ham ko‘proq davomiy yuklamalarni talab qiladi.