Sportda bashorat qilish va modellashtirish

7.2. Tayyorgarlik modellari.
Tayyorgarlik modellari bellashuv faoliyatining rejalashtirilgan ko‘rsatkichlariga erishishdagi zaxira-larni ochishga yordam beradi. Bundan maqsad, tayyorgarlik yo‘nalishini asosiy tomonlarini aniqlash, sportchilarning har tomonlama rivojlanish darajasini, hamda ularning orasidagi o‘zaro munosabatlarni belgilash.
Tayyorgarlik modellari, boshqa guruhlarga tegishli bo‘lgan modellar kabi, sport turining o‘ziga xos xususiyat-lariga va uning bellashuv turiga bog‘liq holda umumiy yo‘naltirishga ko‘mak beruvchi modellarga ajratilishi mumkin. Modeldagi musobaqa dissiplinasining asosiy tomonlari, (6.2) aniq natijalarga erishishda o‘zining o‘rnini belgilab oladi.

Sportchilarning bellashuv faoliyati modeli, joyidan 1000 m ga poyga ixtisosligi (Trek 333,3 m) (Polishuk, 1993)

6.1-jadval

Sport natija-lari	Birinchi davradagi start tezligi		Masofoviy tezlik (ikkinchi davra)		Finish tezligi (uchinchi davra)		Masofaning ikkinchi yarmida tezlikning	Maksimal va minimal tezlik
	s	Km/s^-1	s	Km/s^-1	s	Km/s^-1	pasayishi	farqi
1,00	22,6	53,9	18,0	66,66	19,4	61,85	8,0dan ortiq emas	14 dan ortiq emas
1,01	22,7	52,86	18,4	65,21	19,9	60,29	9,0 dan ortiq emas	15 dan ortiq emas
1,02	22,8	52,63	18,77	64,16	20,5	58,53	10,0 dan ortiq emas	15 dan ortiq emas
1,03	23,1	51,94	18,8	63,82	21,1	56,87	11,0 dan ortiq emas	16 dan ortiq emas
1,04	23,3	51,50	19,2	62,49	21,5	55,81	11,0 dan ortiq emas	16 dan ortiq emas
1,05	23,6	50,84	19,5	61,53	21,9	54,79	11,0 dan ortiq emas	16 dan ortiq emas
1,06	23,8	50,41	20,3	59,11	22,0	54,54	12,0 dan ortiq emas	17 dan ortiq emas
1,07	24,0	49,99	20,8	57,69	22,2	54,05	12,0 dan ortiq emas	17 dan ortiq emas
1,08	24,2	49,58	21,5	55,81	22,3	53,81	13,0 dan ortiq emas	17 dan ortiq emas
1,09	24,5	48,97	22,0	54,54	22,5	53,33	14,0 dan ortiq emas	18 dan ortiq emas
1,10	25,0	47,99	22,4	53,57	22,6	53,09	15,0 dan ortiq emas	18 dan ortiq emas

Sprinterning maxsus yugurish tayyorgarligini baholash. (Kuznetsov, Petrovskiy, SHustin, 1979).
6.2-jadval

Ko‘rsatkichlar
Joydan 30 m, s	Startdan 20 m	Startdan 60 m	Startdan 100 m (±0,1)	Startdan 200 m (±0,2)
2,5	3,5	6,4	9,9	20,0
2,6	3,6	6,5	10,0	20,4
2,7	3,7	6,6	10,3	21,0
2,8	3,8	6,7	10,5	21,4
2,9	2,9	6,85	10,8	22,0

7.3. Mahorat modeli
YUqorida ko‘rganimizdek, rivojlanish darajasining
asosiy sifatlari xarakterini, texnik-taktik o‘zlashtirish-ning darajalarini mahorat modeli o‘z ichiga oladi. Lekin, alohida sport dissiplinasiga ega bo‘lib, turli-tuman variantlarning ko‘pligiga qaramasdan, yosh sportchilar orasida modellashtirishning texnik-taktik mahorati hozirgi zamonda kam e’tibor berilayotgan tarmoq hisobla-nadi. SHuning uchun, bu bo‘limda alohida e’tiborni yoshlar va o‘smirlarning umumiy va maxsus tayyorgarligiga qaratmoq lozim.
Turli yoshdagi sportchilar tayyorgarlik tizimini tahlil qilinganda, saralangan ko‘rsatkichlar natijasi sportning har–xil turlarida yuqori mutaxassislar etishib chiqishini ko‘rsatdi. Ma’lumki, model xarakterining turiga, u yoki bu sport mahorati darajasini aniqlovchi ko‘rsatkichlari kirish kerak. Ko‘pincha, bolalar va o‘smirlar maktabi bitiruvchilari, sport maktablari sportning ko‘pgina turlarida yuqori natijalarini egallashda 1 razryad ustasi va nomzod sportchilarni hissalari juda katta.
Futbolchilarning jismoniy tayyorgarligining model ko‘rsatgichlari.
(Koloskov va boshqalar 1989)
6.3-jadval

Testlar	Bahoning	Model darajasi
	asosiy ko‘rsatkichi	etalon	o‘rtacha	minimal
Tezkorlik
Tik startdan 10 m ga yugurish, s	Start tezligi	1,60–1,64	1,65–1,70	1,71–1,73
Tik startdan 50 m ga yugurish, s	Masofaviy tezlik	6,00–6,15	6,16–6,20	6,21–6,35
Oyoq bilan kontakt platformasini bosish, ms	Ixtisoslashgan ta’sirchanlik tezligi	235–260	261–280	281–300
Tezlik – kuch
Maksimal balandlikka vertikal sakrash	Saklash darajasi	65–62	61–59	58–56
CHidamlilik
7x50 m yugurish, s	Maxsus (tezlik) chidamliligi	56–58	59–60	61–62
3000 m ga yugurish, m	Umumiy chidamlilik	8	9	10
Koordinatsiya
7x50 m yugurishda barcha tayoqchalardan yugurib o‘tish vaqti yig‘indisi	Koordinatsiya layoqatlari	8,00–8,40	8,41–8,80	8,81–9,00

6.4-jadval

Sport turlari	Omillar	% umumiy saralash dispersiyasi
		2–1 razryad (15–18 yosh)	kms, ms (17–24yosh)
Qisqa masofaga yugurish (ayollar)	Umumiy jismoniy tayyorgarligi Maxsus tezlilik-kuchlilik tayyorgarligi Sakrash tayyorgarligi Maxsus tezlik tayyorgarligi Tezlilik-kuchlilik tayyorgarligi Jismoniy tayyorgarligi Kuchlilik-tezlilik tayyorgarligi Morfometrik xususiyatlari	15,00 – 11,5 16,0 9,7 9,2 9,2 --	8,9 22,0 10,2 11,6 – 12,4 -- 9,8
To‘siqlar osha 400mga yugurish (erkaklar)	Umumiy jismoniy rivojlanish Sakrash va xar tomonlama texnik tayyorgarlik CHidamlilik tezligi Oyoq kuchining absolyutligi Taranglashish kuchi Tayyorgarlik tezligi	7,6 16,3 14,8 12,4 7,4 6,3	10,0 11,1 12,5 7,6 9,3 30,5

Keltirilgan ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, sport malakasini oshishi alohida omillarda o‘zgarilishi kuzatiladi. Masalan: qisqa masofaga yugurayotgan sportchi-ning kuchga tayyorgarlik omillari 92 % gacha o‘sadi, dispersii saralash II-I razryadlarda, sport masteri kanditatlarida 12,4 % gacha. Xuddi shu guruhga mustaqil ravishda tayyorgar-likning tezlilik – kuchlilik omillari ajralib chiqdi. (22 %). SHu vaqtning o‘zida umumiy jismoniy tayyorgarlik umumiy dispers saralovida 15 va 8,9 % kamayib ketdi. SHunday qilib, omillar tizimi dinamikasini tahlil qilish asosida, sportning kuchlilik - tezlilik turini jismoniy tayyorgarlik darajasida sabab qilib olinadi.
Olingan natijalarga ko‘ra, sportning kuchlilik- tezlilik turi bilan qatnashayotgan 1 razryadli sport ustasining model tarkibi, model xarakteristikasiga quyi-dagi ko‘rsatkichlari bilan kirish kerak: umumiy jismoniy tayyorgarligi, sakrashga tayyogarligi, umumiy va maxsus kuchlilik-tezlilik tayyorgarligi, kuchini ko‘payishi, maxsus chidamliligi ko‘payishi omillari.
6.4 - jadvalda keltirilgan II razryadli suzuvchilarda umumiy saralashda 21,1 %, 2 razyad sportchilarida 25,5 %, tog‘ chang‘i sporti bilan shug‘ullanuvchilarda 36,7 %.
Sportchilarni malakalari oshgan sari, suzish turida ham maxsus kuch imkoniyatlarida tezlikning o‘sishi kuzatil-moqda. II va I razryadli sportchilar 12,6 va 19,3 %, 9 va 12.2 % umumiy dispers saralovi kuzatiladi. Sport mahoratining o‘sishi tufayli o‘rta masofada yugurish tezlik imkoniyatlari ko‘paydi. (I razryadli sportchilarda 10,5% MS va MSMK – 17,2).
II razryadli sportchilarning o‘rta masofada yugurish natijalari ko‘proq o‘zlarining kuchlariga va umumiy jismoniy tayyorgarligiga bog‘liq. Omillar hajmi aralash xarakterdagi vazifalarni bajarishda yuqori malakali sportchilarda 28 % tashkil qiladi. II razryadli yuguruvchi-larda kamroq–19,7 % umumiy dispers tanlov tashkil qiladi.
Mavsumiy sport turidagi model xarakteri tuzilishi guruhlari o‘z ichiga, umumiy va maxsus chidamlilik darajasini rivojlanishini, tezlik imkoniyatlarini yosh sportchilarning maxsus jismoniy tayyorgarligini oladi.
Sportchilarning jismoniy tayyorgarlik tahlillariga e’tiborni qaratsak, 6.5-jadvalda ko‘rinib turibdiki, birorta ham malakali guruhlar umumiy jismoniy tayyorgarlikning mustaqil omili sifatida ajralmagan. Lekin 17–18 yoshli (II-I razryadlar) Sportchilar guruhi umumiy kuch tayyorgarligining omillariga alohida e’tibor berishgan. Asosiy jismoniy sifatlar, omillarning o‘zaro bog‘liqligida, qisman kuchliligida, tezlilik va kuchlilik tayyorgarligida, sprintercha sakrash tayyorgarligida namoyon bo‘ladi. Mahoratning o‘sish o‘lchamlari, asosan regbist-larning o‘yin faoliyatini ta’minlovchi omillar tuzili-shini funksional tayyorgarligidagi qayta qurish hodi-sasida yuz beradi.
6.5-jadval

Sport turi	Omillar	% umumiy disrpers tanlov
		2-1 azryadlar (17-18 yosh)	KMS (19-23 yosh) dan	MS (23 yosh katta
Regbi	Umumiy jismoniy tayyorgarlik Maxsus jismoniy tayyorgarlik Funksional tayyorgarlik Maxsus tayyorgarlik Maxsus tezlilik va kuchlilik tayyorgarligi Umumiy tezlilik va kuchlilik tayyorgarligi Oyoq muskullarinin taranglashish kuchi	16,1 13,8 11,6 11,6 10,4 10,1 ---	--- 10,6 11,1 9,1 9,4 18,7 6,9	10,1 10,2 15,7 -- 10,8 10,3 8,0

Hunday qilib, nazariy va eksperimental tadqiqot-largi suyangan holda, model xarakterini tarkibi, jismoniy tayyorgarlikning turli guruhlarida bunday holatlarni keltirib chiqargan bo‘lishi mumkin (6.6- jadval).