Sotsiologiyasi


IV. 3. Axloq  va  ijtim oiy (jam oatchilik)



Download 3,9 Mb.
Pdf ko'rish
bet35/48
Sana26.09.2021
Hajmi3,9 Mb.
#185601
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   48
Bog'liq
1madaniyatsotsiologiyasipdf (1)

IV. 3. Axloq  va  ijtim oiy (jam oatchilik) 
fikrining o ‘zaro  aloqadorligi
A xloqning  jam oatchilik  fikriga  k o ‘rsatadigan  ta ’siri  yoki 
teskari  ta ’siri  m asalasining  batafsil  tadqiqotiga  kirishishdan  av- 
val axloq tushunchasining o ‘zi xususida qisqacha to ‘xtalib o ‘tish 
m aqsadga muvofiqdir.
A xloq  ijtimoiy  ong  shakli  sifatida  m uayyan  xalq,  elat  yoki 
uyushm aning  asrlar  davom ida  shakllangan  xulq-atvor,  xatti- 
harakatlar,  his-tuyg‘u  va  kishilar  o ‘ratasidagi  o ‘zaro  real  mu- 
nosabatlar  tizim ini  ifoda  etadi.  A xloq  m uayyan  xalqning  atrof- 
m uhitga,  kishilarga  va  o ‘z-o ‘ziga  b o ‘lgan  m unosabatlari  maj- 
muyi  sifatida,  bir  jihatdan,  m ahalliy-m illiy  xususiyatga  ega 
bo ‘lsa,  ikkinchi  jihatdan,  m illatning  um um jam iyat  talablariga 
u y g ‘un  m uvofiqligini  ta’m inlovchi  um um insoniy  xususiyatga 
ham  egadir.
A xloq  va  jam oatchilik  fikri  hodisalari  uchun  m ushtarak 
m anbalardan  biri,  tabiiyki,  til  hisoblanib,  u  ijtim oiy  axborotni
www.ziyouz.com kutubxonasi


saqlovchi,  ifodalovchi  va  yetkazuvchi  m uhim   vosita  b o ‘lib, 
kishilar  xatti-harakatlari,  fe’l-atvorlarini  (axloqiy  ta’sir-tazyiq, 
ishontirish,  tushuntirish,  rag ‘batlantirish,  jazolash  va  hokazo) 
boshqarish  omilidir.  Til  m uloqot kaliti,  ijtim oiy m unosabatlarga 
tarixiy-tabiiy  ehtiyoj  mahsulidir.
A xloq va jam oatchilik fikri  hodisalarining b o g ‘liqligi  insoni- 
yat  taraqqiyotining  ilk  bosqichi -   ibtidoiy jam o a  tuzum i  va un- 
dan  keyingi  davrlarda  nam oyon  bo‘la  boshlagan  bo‘lib,  qabila 
ham da  elatlar  m aishiy  turm ushi  va  ijtimoiy  ongida  o ‘z  ta ’sirini 
o ‘tkaza boshlagan.
M aishiy hayot doirasida axloq, asosan, q uyidagiyo‘nalishlarda 
nam oyon b o ‘lgan:  a)  m unosabatlar;  b)  xatti-harakatlar;  v)  faoli- 
yat.  A xloqiy  sifatlar  insoniy  xatti-harakatlarda  nam oyon  b o ‘lib, 
uning  gnoseologik,  iqtisodiy  va  ijtimoiy  kelib  chiqishi,  hozirgi 
mavqe  va  axloqiy  qarashlariga  ishora  va  guvohlik  berib  turgan. 
A xloqiy  sifatlar yoki  xatti-harakatlar ilk  kishilar tarixi,  y a ’ni  in- 
soniyatning  zam inga  dastlabki  qadam  qo ‘yishidan  shakllanish 
bosqichiga kirgan va shu boisdan har bir xalq,  elatlarda u o ‘ziga 
xos  va  betakrordir.  X uddi  shuningdek,  millat va  elatlar  ijtimoiy 
ongining  m uayyan  holati  hisoblanm ish  jam oatchilik  fikri  ham 
o ‘zining  shakllanish  m anbalarining  salm og‘i,  real  kuchga  ay- 
lanish s u r’ati, uyushqoqlik darajasi, hissiy em otsional potentsiali 
ham da m antiqiy-intellektual asoslariga ko‘ra milliy, iqlimiy, ma- 
halliy ham da hududiy o ‘ziga xosliklarga egadir.
Axloq  jam oatchilik  fikriga  ta’sir-tazyiq  o ‘tkazish  darajasiga 
erishgunga  qadar  uzoq  tarixiy-tadrijiy  y o ‘lni  bosib  o ‘tgan.  Ax­
loq  m ehnatni  tashkil  etishning  ham  muhim  m ezoni  hisoblanib, 
muayyan  ijtimoiy  ham da  texnologik  tartib-qoidalarga  rioya  qi- 
lish,  shaxsiy sifatlar, m as’uliyat va intizom fazilatlarini e ’tiborga 
olish,  m o‘ljallangan  rejalarni  bajarish, yuqori faoliyat natijalari- 
ga erishish im konini bajaradi.
M illiyligim izga  xos  bo‘lgan  axloq  qoidalari  nafaqat  shaxsiy 
sifatidagi  bir butunligi  barqaror turm og‘i, jam oaviy  integratsiya
www.ziyouz.com kutubxonasi


doirasida  ham   ruhiy-botiniy  yaxlitlik  saqlanm og‘i  zarurligi, 
um um iy  bir  butunlik  k o ‘plab  serjilo  va  m ustaqil  yaxlitliklar 
y ig ‘m asidan  iboratligini  yorqin  ifodalaydi.  Jam oada  shaxs  bir 
butunligi  yem irilm aydi,  um um intilishlar  negiziga  qurbon  etil- 
m aydi,  balki  m antiqiy  muvofiqlik  mezoni  doirasida  u yg‘un  bir- 
lashuv jarayoni  tabiiy  ravishda am alga oshiriladi.
Jam iyat  jam oatchilik  fikri  orqali  shaxs  zim m asiga  ijtimoiy 
tuzum ,  shakllangan  axloqiy  qarashlar,  an ’ana  va  urf-odatlar 
m antig‘idan  kelib  chiquvchi  talablar,  sa’y-harakatlar,  ish  yuri- 
tish,  turm ush  tutishda  qator  m ajburiyatlarni  hisobga  olish 
m as’uliyatini ham  yuklaydi. A xloqiy qarashlam ing jam oatchilik 
fikrini hosil etishdagi im koniyatlari qanchalik katta b o ‘lsa, uning 
om m aga ta ’sir doirasi shunchalik teran va ta ’sirchan b o ‘ladi.  Shu 
boisdan  ham  har  bir  axloqiy  talab  va  qoidalar jam iy at  tom oni- 
dan toT a m a’qullangan va o ‘zlashtirilgan b o ‘lishi zarur. Axloqiy 
qoidalar  kishilarning  odatiy  amali,  urf-m arosim i,  kundalik  yu- 
rish-turishi  tartibiga  aylanib  qolgan  hollarda  m azkur  m asalalar 
yuzasidan  shakllanuvchi  jam oatchilik  fikri  to ‘laqonli  va  yaxlit 
ijtim oiy  hodisa  qiyofasini  kasb  etadi.  Zero,  har  qanday  axloq 
qoidasi,  xulq-atvor belgisi ham  jam iy at tom onidan m a’lum vaqt 
m obaynida  sinovdan  o ‘tib  e ’tirof  etiladi  va  shundan  keyin  ja ­
m oatchilik fikri hodisasining m ezoniga aylanadi. Bunday hollar­
da jam oatchilik  fikri jam iyat  tom onidan  qabul  qilingan  axloqiy 
qoidalar,  a n ’ana  va urf-odatlarning  nechog‘li  bajarilishi  ustidan 
nazorat o ‘m atadi.
A xloq  va jam oatchilik  fikrining  o ‘zaro  ta ’sir  va  aloqadorlik 
m e’yori jam iyatning  ijtim oiy-iqtisodiy  shakllanishiga, jam iy at­
ning  ijtim oiy  taraqqiyotiga,  holatiga,  shaxslararo  uyushuv  dara- 
jasig a va, eng muhimi, ongning voqelikka bo‘lgan m unosabatiga 
bevosita  bog‘liq.  Turli  xalqlarda  axloq  qoidalari,  talab  va  ehti- 
yojlar,  hissiyot va fe’l-atvor turlicha bo‘lgani  kabi, jam oatchilik 
fikrining paydo b o iis h i, shakllanishi va amal qilish kuchi, doira­
si,  zam ondagi  am al  qilish  davri  turli  millat,  el-elatlar  va  hatto
www.ziyouz.com kutubxonasi


u ru g ‘larda turlichadir.  Xuddi  shuningdek, jam oatchilik fikri turli 
davr ham da tiizum larda boshqacha kuch va m azm unda nam oyon 
bo ‘ladi.  Jam oatchilik fikrini  hisobga  olm asdan  ish  tutish  aksari- 
yat hollarda misli k o ‘rilm agan  falokatlarga olib kelishi mumkin.
Jam oatchilik  fikri  m uayyan  xalqlarda  loaqal  bir  marta 
ijtim oiy-tarixiy  am aliyot  sinovidan  o ‘tgandan  so‘ng,  shu  mil- 
latning  axloqiy  qoidalari  tizim idagi  m ustahkam   unsurga,  millat- 
ning  xarakter  belgisiga,  hissiy  mayli,  ichki  olami  y o ‘nalishlari 
xususiyatini belgilovchi  om ilga aylanadi.
X ulosa qilib quyidagilam i  alohida qayd etib  o ‘tish zarur:
-  axloq jam oatchilik fikrining u yg‘onish, shakllanish va amal 
qilishining  uzviy  m anbalaridan  sanalgani  holda,  xalq  axloqi 
yaxlitligining  yuzaga  kelishida  jam oatchilik  fikri  ham  muhim 
o ‘rin  tutadi,  bu  ikki  ijtim oiy  hodisa  ham m a  holatlarda  o ‘zaro 
m ustahkam   aloqada  b o ‘lib  turadi,  bir-birini  to ‘ldirib,  boyitib 
boradi;
-   jam oatchilik  fikri  o ‘zining  shakllanish  manbalarining 
salm og‘i,  kishilarning  uyushqoqligi  darajasi,  aholining  hissiy- 
em otsional  potensiali,  m antiqiy-intellektual  im koniyatlariga, 
shuningdek,  milliy,  iqlimiy,  m ahalliy  va  regional  shart-sharoit- 
larga b o g ‘liqdir;
-  axloq  va jam oatchilik  fikrining  o ‘zaro  aloqadorlik  m e’yori 
jam iyatning  ijtim oiy-iqtisodiy  shakllanishiga,  taraqqiyoti  uchun 
tanlangan rivojlanish dasturiga, m antiqiy y o ‘nalishlarning o ‘ziga 
xosligiga, xalq  m a’naviyati  va milliy o ‘ziga xosliklar omillariga 
b o g iiq ;
-ja m o a tc h ilik  fikri  xalq  an ’ana va urf-odatlariga mustahkam  
tayanadi  va  ulam ing jam iyat  hayotida  amal  qilishiga  im koniyat 
yaratadi.  Zero,  an ’analar-axloqiy  qarashlarning  progressiv  ji- 
hatlarini  avloddan-avlodga  yetkazuvchi  m uhim   omili,  xalqning 
o ‘ziga xos  qiyofasini saqlab  qolish va him oyalash mezonidir;
-   axloq  kategoriyasining  m uayyan  urug‘,  qabila  va  xalq 
m iqyoslaridan  xalqaro  m iqyoslarga  o ‘sib  o ‘tishida,  umum in-
www.ziyouz.com kutubxonasi


soniy  tam oyillar  negizidagi  um um planetar  axloqning  tarkib 
topishida jam oatchilik fikri o ‘ziga xos k o ‘prik vazifaisni o ‘taydi. 
Ayni chog‘da, jam oatchilik fikri va axloq jam iyatda um um iy mu- 
rosa va m adoraning turg ‘un m arom ini ta ’m inlash y o ‘lida o ‘zaro 
m utanosiblikda, tadrijiy takom il jarayonidagi m uvofiqlikda rivoj 
topa  boradi.  Bir-birini  to ‘ldiradi,  bir-biriga  u y g ‘un  tarzda  mu- 
kam m allashadi.

Download 3,9 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   48




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish