partiyalar, uyushm alar, m arkazlar faoliyat yuritayotganli-
gi pluralizm ijtim oiy kuch kasb etganligi, referendum lar
o ‘tkazilayotganligi, qolaversa, davlat boshlig‘i - Prezidentning
alternativ - m uqobillik asosida um um xalq tom onidan saylani-
shi m ustaqil m am lakatim izda sotsiologik tadqiqotlar uchun ijti
m oiy em pirik baza k o ‘lam larining kengayib, to ‘laqonli m azm un
kasb etib borayotganligiga to ‘la asos b o ‘la oladi. Sotsiologiya
fani jam iyatda ro ‘y berayotgan yirik ijtim oiy-siyosiy voqealar,
xususan, jam oatchilik fikri hodisasini shunchaki qayd etish bi
lan cheklanm aydi, balki uning m otivatsion m axraji m azm unan
va tarkibiy jihatlarini ham atroflicha ochib beradi. Demak, ja
m oatchilik fikrini bevosita o ‘rganishda sotsiologiya ijtimoiy
www.ziyouz.com kutubxonasi
fanlar orasida o ‘zining aniq va konkretligi, zim m asidagi masa-
lalarga beradigan javoblarning ilmiyligi atroflicha asoslangan-
ligi, qayta-qayta tekshirilinganligi bilan ham qimmatlidir.
U m um an olganda, ijtim oiy fikrga m unosabatning garchi na-
zariy negizlari rasm an G ‘arbiy Yevropada yuzaga kelgan b o ‘lsa-
da, uning tub ijtim oiy-tarixiy ildizlarini Sharq falsafasida k o ‘proq
topamiz. Xususan, ulug‘ m utafakkir Abu N asr al-Farobiy tafak-
kur san’atiga doir ilm sohalarida, jam iyatning turli jabhalarida,
konkret individlar xatti-harakatlarida ro ‘y beruvchi o ‘zgarishlar
ilmiy asoslarda, m antiqiy tugal.talablar doirasida o ‘rganilishini
tavsiya etadi. A kadem ik M. X ayrullayevning ulug‘ faylasuf
m erosiga b ag ‘ishlagan kitobidan jam oatchilik fikrini sotsiologik
o ‘rganishga bevosita aloqador quyidagi o ‘gitlarni o ‘quvchi
e ’tiboriga havola etamiz:
1. Turli m asalalar xususida fikr yuritish, ularning tarkibi, farq-
li jihatlari, ehtim olli va m utlaq bildiriluvchi m ulohazalarni tiniq,
puxta tahlil etish.
2. Keskin va mutlaq, y a ’ni e ’tirozga o ‘rin qoldirm aydigan
m ulohazalar xususida fikr yuritish.
3. Bir-biriga qaram a-qarshi bo ‘lgan va qaram a-qarshi tur-
m aydigan m ulohazalar farqlari xususida fikrlash va ularning
qanday holatlarda qaram a-qarshi kuchlarga aylanib qolishi
xususida o ‘ylash.
4. Bir-biriga qaram a-qarshi fikrlar, m ulohazalarning qancha
k o ‘rinishlarga ega ekanligini qayd etish.
5. H aqiqiy kriteriy asosida har bir m ulohazalarning to ‘g ‘ri
yoki noto‘g ‘riligini tekshirib k o ‘rish va ularning qanday ahvolda
b o ‘lishi xususida o ‘ylab k o ‘rish.
6. 0 ‘zgaruvchan va o ‘zgarm as mulohazalar, o ‘zgaruvchan
m ulohazalarning o ‘zgarish m a’nolari va sabablarini bilib olish;
7. M a’lum b o ‘lgan um um iy fikrdan kelib chiqm aydigan m u
lohazalar k o ‘rinishlari xususida fikrga ega b o ‘lish;
www.ziyouz.com kutubxonasi
8.
Turli qarashlarning ta ’rifi, ularning nim alarga asoslani-
shi, nim alardan tarkib topganligi xususida ilmiy ta saw u rg a ega
b o ‘lish.
U lu g ‘ m utafakkim ing jam iyat hayotini, xususan, jam oatchilik
fikrini o ‘rganishga doir yuqoridagi konseptual yondashuvidan
k o ‘rinib turibdiki, ijtim oiy holatlar, um um iy va har bir individ
fikri tadqiqotchi nazaridan chetda qolm asligi, uning aniq tahlili
va sintezidan o ‘tkazib o ‘rganilm og‘i lozim.
Garchi sotsiologiya fani nisbatan yosh hisoblansa-da, uning
tarixiy shakllanish jarayoni o ‘ziga xos tarixga ega. Utopist Sen-
Sim on sotsiologiya fanini kuzatishga asoslanagan fan darajasiga
k o ‘tarishni ilgari surgan edi. M arksizm asoschilari o ‘z asarlarida
em pirik xarakterdagi ochiq sotsiologik tadqiqotlar rivojiga baho
berib, m azkur tadqiqotlar burjua ilmining m uayyan k o ‘rinishi
ekanligini qayd etib, bu ilmni keraksiz hisoblanadigan kapitalis-
tik davlatlar ilmi, deb ta’kidlashgan.
Jam iyatni ilmiy boshqarish, ijtimoiy m uhit va fikrni shakllan-
tirish bilan b og‘liq m asalalarni pozitiv hal qilishga moyil G ‘arb
sotsiologiyasi so‘nggi yillarda bir necha oqim larga b o ‘linib ketdi.
Klassik yoxud a n ’anaviy pozitivizm pozitsiyasida turgan olim lar
sotsiolgik tadqiqotlarni o ‘tkazish jarayonida faqat tabiiy fanlar
metodologiyasini q o ‘llashni talab etadilar. Bu y o ‘nalishning
yirik nam oyandalari O. Kont, G. Spenser o ‘z asarlarida ijtimoiy
hodisalarga baho berishda faqat naturalistik yondashuvgina
yagona to ‘g ‘ri ilmiy xulosalar chiqarish im konini beradi, deb
hisoblaydilar. XX asr o ‘rtalariga kelib, asl m ohiyatida mantiqiy
pozitivizm yotuvchi neopozitivizm oqimi keng yoyila boshlandi.
N eopozitivizm ning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:
1. Ijtimoiy hodisalar hatnm a uchun um um iy b o ‘lgan tabiat qo-
nuniyatlari, ijtim oiy-tarixiy qoidalar asosida am alga oshadi.
2. Sotsiologik tadqiqot m etodlari aniq, tabiiy fanlar metodlari
kabi obyektiv, konkret v a aniq b o ‘lishi lozim.
www.ziyouz.com kutubxonasi
3. Inson xatti-harakatlaridagi “subyektiv jih atlar” faqat kuzatish
uchun qulay b o ‘lgan tashqi xatti-harakatlarga k o ‘ra o ‘rganilishi
mum kin.
4.T adqiqotnatijalari em pirik tarzda tek shiru v dan o‘tkazilgandan
keyingina haqiqiy deb topilishi lozim.
5. B archa ijtim oiy hodisalar miqdoriy k o ‘rsatkichlarda ifodala-
nishi lozim.
K o‘rinib turibdiki, pozitivistik va neopozitivistik oqim na-
m oyandalarining maqsadi sotsiologiya fani im koniyatlarini
chegaralab, uni tarix yoki antropologiya singari ijtimoiy konkret
fanlar sirasiga q o ‘yishdir. Bu oqim lar orasida geografik va sot-
sial-darvinizm y o ‘nalishlari ham alohida o ‘rin tutadi. Geografik
y o ‘nalish o ‘z ichi-ga irq iy -a n tro p o lo g ik (J. G o b in o , X.
C h e m b e rle n , O. A m m on, J. Launj va boshqalar) va biorganik
m aktab (P. Lilienfeld, A. Sheffle, R. Vorms, A. Fule va boshqa-
lar)ni oladi. X IX asr oxiridan boshlab psixologik m aktabning
instinktivizm , bixeviorizm y o ‘nalishlari keng rivojlandi.
Bixeviorizm oqimi m ohiyat e ’tiboriga k o ‘ra, inson xatti-
harakatlari tizim iga o ‘z tadqiqot obyekti sifatida qaraydi.
Bixeviorizm psixologiyadagi m exanik y o ‘nalishni davom et-
tirib, ruhiy hodisalarni organizm xatti-harakati bilan b og‘liq,
deb hisob-laydi, ong va xatti-harakatlarni uzviy va yagona narsa
sifatida baholaydi.
Hozirgi zam on bixeviorizmi ehtiyoj-reaksiya qoidalariga qis-
m an o ‘zgartirishlar kiritib, oraliq holatlar atam asini qabul qi-
lishdi va ana shu asosda faoliyat yurita boshlashdi. Bu oraliq
holatlar o ‘z zam iriga ongli ehtiyoj, hissiyotning kuchayishi
yoki pasayishi darajalari tushunchalarini qam ragan b o ‘lishiga
qaramay, bixeviorizm ning idealistik va m exanik mohiyatini
o ‘zgartirm aydi.
H ozirgi zam on G ‘arb sotsiologiyasidagi eng katta oqimlar-
dan biri - em pirik sotsiologiyadir. Em pirik sotsiologiya naza-
riyotchilari sotsiologik tadqiqotlar o ‘tkazishdan maqsad jam i-
www.ziyouz.com kutubxonasi
yat hayotining ayrim jihatlarini xarakterlab berishdan iborat,
deb biladilar. M azkur oqim tarafdorlari (E. Landsberg) jam iyat
taraqqiyotining obyektiv taraqqiyot qonuniyatlarini inkor etadi
va ijtim oiy hodisalar m ohiyatiga kirib borishni xohlashm aydi.
Jam iyatni esa ijtimoiy hodisalarning m exanik y ig ‘indisi, deb
qaraydilar. G archi em pirik sotsiologiya tarafdorlari ham o ‘z
tadqiqotlarida anketa, intervyu, statistik m ateriallarga tayansa-
da, bu usullar ijtimoiy jarayonlar-ning ilmiy nazariyasi b o ‘lgan
konkret va aniq m etodologiya asosida izohlab berilmaydi.
N azariy-m afkuraviy chegaralanm agan, faqat um um insoniy
tam oyillarga tayanib faoliyat yurituvchi sotsiologiya inson-
ni to ‘laqonli tizimi sifatida tadqiq etadi. A dabiyotlarda ko‘p
m artalab ta ’kidlanganidek, to ‘laqonli shaxs to‘laqonlilikni
ta ’m inlovchi, organik uy g ‘un jihatlar, um um ning ajralmas
qism lari y ig ‘indisidan iboratdir, degan nuqtayi nazar predm et
mohiyatini atroflicha ifodalay olmaydi. To‘laqonlilik, bizning-
cha, shaxsning intellektual-hissiy barkam olligi chegaralarini
belgilaydi. Zero, shaxs m uayyan m adaniy-m a’naviy, axlo
qiy m uhit sharoitidagina hissiy barkam ollikka erishadi. Hissiy
barkam ollik insonni tabiatan estetik idrok etishga, insoniy mu-
loqotlar qadriga yetishga va uni e ’zozlashga, m ehnatga g o ‘zallik
va ezgulik yaratish m anbayi deb qarashga, borliqqa m uhabbat
q o ‘yishga undaydi.
Sotsiologiya fani shaxs m a’naviyati yoki jam iyat m uammo-
larini tadqiq etar ekan, albatta, m uayyan nazariy model, y a ’ni
o ‘ziga xos konseptual yo^nalish asosida faoliyat yuritadi. Tad-
qiqot natijasida olingan em pirik m anbalar m azkur nazariy bi-
lim lar asosini boyitib, ijtimoiy m uam m olarni am aliy hal etish
tavsiya-takliflarini ilgari suradi, shu boisdan ham sotsiologiya u
yoki bu ijtim oiy m uam m oga m urojaat etar ekan, ana shu empirik
m anbani atroflicha o ‘rganib chiqadi.
M asalan, m adaniyat m uam m olariga b o ‘lgan jam oatchilik fik
rini o ‘rganish ilmiy m aqsad qilib q o ‘yilsa, m adaniyat va san’atga
www.ziyouz.com kutubxonasi
m adaniyatshunoslik nuqtayi nazaridan yondashuv talab etilib,
m adaniyatning tarkibiy qism lari orasidagi o ‘zaro m unosabatlar-
ni boshqaruvchi umumiy qoida-qonuniyatlam i va m azkur mu-
nosabatning tarixiy jarayonda ham ijtim oiy-axloqiy m akonadagi
o ‘zgarishlam i izohlovchi qonuniyatlarni mufassal o ‘zlashtirish
talab etiladi.
Shu nuqtayi nazardan, shaxs m a’naviy olam iga madaniy-
m a’rifiy faoliyat ta ’siri va jam oatchilik fikri o ‘rtasidagi mu-
tanosiblik m uam m osiga q o 4 urar ekanm iz, m adaniyat muas-
sasalaridagi m ehnat faoliyati spetsifikasi, m ehnatkashlam ing
b o ‘sh vaqtini oqilona va foydali uyushtirish, ularning samarali
dam olishini tashkil etish, dam olish va ijodiyot uylari moddiy-
texnika bazasini m ustahkam lash, boyitish, barkam ol tarbiya
beruvchi tom m a ’nodagi tarbiyachilar - tashkilotchilarga ega
b o ‘lish, m ehnatni progressiv ilmiy asosda tashkil etish, m ehnat
va odam lar bilan m unosabat jarayonida um um insoniy talab va
burchni sinfiy talab va burchdan nechog‘li yuqori q o ‘ya bilish va
boshqalarni e ’tibordan chetda qoldirm asligim iz zarur.
M uam m oni o ‘rganish jarayonida m adaniyat sotsiologiyasi ki-
shi qiziqishi, ehtiyojlari, m aqsadlari tizimi, qobiliyati, iste’dodni
o ‘stirish m uam m olari, shaxsning axloqiy va goyaviy-siyosiy
xislatlari, siyosiy faolligi, fuqarolik insoniy pozitsiyasining
barqarorligi, um um iy va professional bilimlari doirasidagi turli
xil m uam m olar bilan ham faol shug‘ullanadi.
Sotsiologik tadqiqot natijasida tarbiya ishini yaxshilash, mil-
liy-m ahalliy shart-sharoitlarni hisobga olish, aholi turli qatlam-
larining demografik xususiyatlarini chuqur tadqiq etish va shu
asosda to ‘laqonli tarbiya va m a ’rifiy jarayon olib borish muhim
aham iyat kasb etadi.
Sotsiologik tadqiqotlar nazariy asoslarini ishlab chiqish va
faktlam i y ig ‘ish bir paytda am alga oshirilm aydi, ammo ular
m ushtarak birlikda bo‘ysungan holda am alga oshiriladi. D astum i
ishlab chiqish jarayonida ikki asosiy talabga rioya qilish muhim
www.ziyouz.com kutubxonasi
aham iyatga ega. Birinchidan, ishlab chiqilgan nazariy umum -
lashm alardan real tadqiqot o ‘tkazishga o ‘ta bilish va, ikkinchi-
dan, olingan natijalar, faktlar, y ig ‘ilgan em pirik m ateriallardan
nazariy um um lashm alarga, ilmga qayta bilish k o ‘nikm alariga
ega b o ‘lish ana shu talablar mazmunidir. Bu ikki talabga rioya
qilish, bir jihatdan, real sotsiologik tadqiqotlar o ‘tkazishni tizim-
li y o ‘lga q o ‘yish, jam iyat ijtim oiy m uam m olarini tadqiq etish
ishlarini uzluksiz am alga oshira borishni ta ’m inlasa, ikkinchi j i
hatdan, ilm-fanning turli sohalari uzviy rivojlana borishi uchun
keng im koniyatlar ochiladi.
Sotsiologik tadqiqot izlanishlari to ‘g ‘ri natija berishi uchun
esa ilmiy m uam m o to ‘g ‘ri q o ‘yilm og‘i lozim. Ilm iy m uam m on-
ing q o ‘yilishi m uayyan soha uchun kerakli b o ‘lgan bilim lar
doirasidan chetga chiqish, bu bilim lar chegarasini kengaytirish
demakdir. Zero, m uayyan va hozirgacha m a’lum bo‘lgan b i
limlar doirasida ham isha ham ijtim oiy m uam m o vaziyatlari hal
etilaverm aydi. Shu boisdan ham k o ‘pincha bilim larga b o ‘lgan
ehtiyojlar o ‘sa boradi. K o‘pincha sotsiologik tadqiqotlar nafaqat
nazariy um um lashm alar ishlab chiqadi, balki m azkur ijtimoiy
muam m o vaziyatni hal etishning konkret am aliy tavsiyanom a-
larini ishlab chiqadi.
M asalan, m adaniy-m a’rifiy m uassasalar kadrlarining q o ‘nim-
sizligi v a unga b o ‘lgan jam oatchilik fikri m asalasini o ‘rganishga
bag‘ishlangan sotsiologik tadqiqotda nazariy um um lashm alar
bilan birga, amaliy, y a ’ni bir necha m asala o ‘rtaga tashlanib,
tadqiq etilishi mumkin. B ir jihatdan, m azkur ijtim oiy muam m o
vaziyatini keltirib chiqargan shart-sharoitlar atroflicha tahlil
etilib, nazariy xulosalar ilgari surilsa, ikkinchi jihatdan, bu vazi
yatni baratraf etishning y o ‘l-yo‘riqlari tavsiya etiladi.
Yuzaga kelgan ijtim oiy m uam m o m a’lum b o ‘lgan am aliy
vositalar bilan hal etilm agan holatda ilmga, tadqiqot o ‘tkazishga
m urojaat qilinadi. Bu m urojaat ilm da ijtim oiy buyurtm a deb ata-
ladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
1. Jamoatchilik fikrining jam iyat hayotidagi roli.
2. Jamoatchilik fikri sotsiologiyasi va lining asosiy yo'nalishlari.
3. 0 ‘zbekistonda jam oatchilik fikrining rivojlanishi.
4. 0 ‘zbekistonda ekologik vaziyatning sotsial muammolari.
5. Mahallaning yoshlar tarbiyasidagi o‘rni.
6. Mahalla va o ‘z-o‘zini boshqaruv sotsiologiyasi.
7. Jamoatchilik fikri hodisasining 0 ‘zbekiston m iqyosid ao‘rganilish da-
rajasi va sifati.
8. Jamoatchilik fikri jam iyat a’zolarining madaniy holatidan darak
berishini asoslab bering.
9. Jamoatchilik fikrini o‘rganish bilan shug‘ullangan qanday olim va
sotsiologlarni bilasiz? Ularning jam oatchilik fikrini o ‘rganishga doir
usullarini asoslab bering.
10. 0 ‘zbekistonda jam oatchilik fikrini o ‘rganadigan qanday markazlar
mavjud?
Do'stlaringiz bilan baham: |