|
V B O ‘LIM . MADANIYAT VA
IJTIM O IY STRUKTURA
V. 1. Ijtim oiy struktura va ijtim oiy tengsizlik
Jam iyatdagi
bog‘lanishlarni
tushunishim izga
yordam
beradigan muhim konsepsiya - bu ijtimoiy struktura (tuzilm a)
konsepsiyasidir.
B izning atrofimizdagi ijtim oiy m uhit voqea-hodisalam ing
betartib y ig ‘indisidan iborat emas. Odam larning xulq-atvorida,
ularning o ‘zaro m unosabatlarida chuqur m untazam lik seziladi.
M ana shu m untazam lik bilan ijtimoiy struktura (tuzilm a) g ‘oyasi
bir-biriga b og‘langan. B a ’zi jihatdan jam iyatninig strukturaviy
(tuzilm aviy) tom onlarini binoga qiyoslab ta ’riflash mumkin.
B inoga m uayyan shakl berib turadigan devorlari, poli va tomi
bor. A m m o bu qiyoslashni aynan tushunm aslik kerak, unda biz
m asalaning m ohiyatidan uzoqlashib ketamiz. Ijtim oiy struktura
(tuzilm a) insonlarning xatti-harakatlari va m unosabatlari b i
lan belgilanadi: strukturalar (tuzilm alar) barqarorligi, mukam-
m alligi ularning m akonda va zam onda takrorlanib turishiga
b o g ‘liq. Shunday qilib, ijtim oiy ishlab chiqarish va ijtim oiy
struktura (tuzilm a) sotsiologik yondashuv doirasida ju d a mah-
kam b og‘langan. Shuning uchun ham biz kishilik jam iyatlarini
binolar sifatida ta s a w u r qilishim iz m um kin va bu binolar har
daqiqada o ‘z tarkibidagi g ‘ishtlardan qayta tiklanib turadi. B iz
ning barcha xatti-harakatlarim iz o ‘zim iz yashayotgan jam iyat-
ning strukturasi (tuzilm a) ta ’sirida shakllanadi va, ayni paytda,
biz ham o ‘z harakatlarim iz bilan bu strukturalarga (tuzilm alarga)
www.ziyouz.com kutubxonasi
ta ’sir qilib (m uayyan darajada o ‘zgaritirib ham ) turam iz.
B ugungi kunga qadar ilmiy adabiyotlarda ijtim oiy strukturaga
berilgan k o ‘pgina ta’riflar mavjud. B u ta ’riflarni o ‘rganar ekan-
miz, ular orasidan eng haqiqatga yaqinini va um um iy jihatga ega
b o ‘lganlarini tanlab chiqdik.
Jam iyatdagi ijtimoiy kuchlarning o ‘zaro aloqadorligi orqali
o ‘zgarib boruvchan tizim lar sistem asi - b u ijtimoiy strukturadir1.
Ijtim oiy struktura tushunchasi ijtimoiy jarayonlar va ularning
o ‘zaro munosabatlari, o ‘zaro qaramliklari aloqalarini aks etti-
radi2.
Sotsiologik lug‘a tv a izohli lug‘atlardaham ijtimoiy struktura
ga berilgan ta ’riflarning bir-biriga yaqinligini k o ‘rishim iz m um
kin. M asalan, B. Shefersning lug‘atida quyidagi ta ’r if keltiriladi:
Ijtim oiy struktura ostida ijtim oiy hayotning bir m arom dagi
qonuniyatlari. y a ’ni ijtimoiy xulq, ijtimoiy qatlam kabilar tush-
uniladi3.
Shunga o ‘xshash ta ’rif am erikalik zam onaviy sotsiolog T.
X olt lug‘atida ham beriladi:
Ijtimoiy struktura (a) ijtimoiy tuzum qatlamlari orasidagi mav
ju d b o ‘lgan bir m arom dagi m unosabatlarni, (b) o ‘z m avqeyi
bilan boshqalardan ajralib turuvchi individual yoki jam oaviy po-
zitsiyalarning tashkilotini bildiradi4.
Ijtimoiy struktura keng m a’noda turli ijtimoiy jam oalararo
(qatlamlar, ijtim oiy birliklar, tashkilotlar) va ijtim oiy insti-
tutlararo aloqalarning y ig ‘indisini anglatsa, tor m a’noda ijti
moiy rolni bajara olish uchun zarur hisoblangan va m a’lum bir
1 X ay ru llay ev M . A bu N asr Farobiy. - Т.: Fan, 1976. 29-bet.
2Q arang: F ursten b erg F. D ie S o zialstru k tu r der B u n d esrep u b lik D eutschland. -
O pladen: W estdeutscher V erlag, 1978.
3 Q arang: S chafers B . S o zialstru k tu r und W andel in d er B u n d esrep u b lik
D eutschland. — S tuttgart, 1966.
4
Q arang: Z a p f W. S ozialstruktur // G rundbregriffe der S ozialogie / H rsg. Von
B. Scharfert. - O pladen: L eske & B udrich, 1986.
123
www.ziyouz.com kutubxonasi
huquq va m ajburiyatlarga ega b o ‘lgan ijtim oiy pozitsiyalam ing
o ‘zaro b og‘langan y ig ‘indisini bildiradi. Ijtim oiy struktura ijti
m oiy tizim ning norm al ishlashini, uning turg ‘unligini ta ’minlab
beruvchi jam iyatning ichki tuzilm asidir1.
Ijtim oiy struktura - ijtim oiy qatlamlar, guruhlar o ‘rtasidagi
o ‘zaro munosabatlar, m ehnat taqsim oti, ijtim oiy institutlar
xarakteri bilan belgilanadigan ijtimoiy tizim 2 tarkibiy qismlari
o ‘rtasidagi turg‘un aloqalar tarm og‘idir. Iqtisodiy m unosabat
lar ijtim oiy strukturaning qolgan tarkibiy qism lari o ‘rtasida
belgilovchi rolni o ‘ynaydi. Jam iyatda uning sinfiy tarkibi
muhim aham iyatga ega. Aholining ijtim oiy strukturasi uning
kasbiy, milliy, jinsiy, yosh, m adaniyat va boshqa belgilariga
ko‘ra b o ‘linishini ham qam rab oladi. M ustaqillik sharoitida
m ulkchilikka, um um an, iqtisodiy jarayonlarga dem okratik yon-
dashuv qaror topayotganligi tufayli ijtim oiy strukturada ham qa-
tor o ‘zgarishlar sodir b o ‘lmoqda.
A gar ijtimoiy strukturaga berilgan yuqoridagi ta ’riflam ing
barchasi um um lashtirilgan holda berilsa, ikki holat o ‘ziga xosligi
bilan ajralib turadi. Bular: tizim iy-tashkiliy va stratifikatsion ho-
latlardir. B ir tarafdan, ijtim oiy struktura jam iyatni yagona butun-
likda ushlab turgan turli tizim lar aloqasi b o ‘lsa, ikkinchi taraf
dan esa, ijtim oiy struktura - ketm a-ketlik tartibida joylashgan
ijtim oiy mavqelar, guruhlar, jam oalar, kishilar turli qatlamlari,
tabaqalari yig‘indisidir.
Ijtim oiy struktura haqida gap ketganda, jam ityadagi turli qat
lamlar va ularning ketm a-ketligi, ularning o ‘zaro b og‘liqligi
haqida to ‘xtalm asdan iloj y o ‘q. Lekin nim agadir ijtimoiy
strukturaga berilgan ko‘pgina ta’riflarda (jum ladan, yuqorida
keltirilgan ta ’riflarning ham ayrim larida) ijtim oiy qatlam lam ing
1 Q arang: H o u lt T. F. D ictionary o f m odern sociology. - T otow a, N ew Jersey:
L ittlefield an d A dam s, 1974.
2 К ом аров М . В вед ен и е в соц и ология. - М .: Н аука, 1994. С. 300.
www.ziyouz.com kutubxonasi
ketm a-ketligi masalasi kam yoritiladi yoki um uraan tushib qo-
ladi. Chuqurroq o ‘ylab qaralsa, aynan “tengsizlik” jarayonining
m avjud b o ‘lishi ijtimoiy strukturani o ‘zgarish yoki rivojlanish
tom on yetaklaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
