Sotsiologiyasi

V.  4.  Sotsiologiya va  postm odern
Yuqorida  sanab  o ‘tilgan  ijtim oiy  struktura  sohasidagi 
o ‘zgarishlar  ushbu  asrda  am alga  oshgan  k o ‘pgina  ijtimoiy  va 
m adaniy jarayonlar  bilan  qo‘shilib  ketib,  o ‘ta  m urakkab  holatni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

vujudga  keltirdi.  Endilikda  ijtimoiy  struktura  sohasidagi  rivoj- 
lanishlar  m odem   loyihasi  ishga  tushgan  davridagidek  aniq  va 
harir  shaklda  emas,  balki  yanada  noaniq  va  m ukam m al  b o ‘lib 
bora  boshladi.  Bu  esa,  o ‘z  navbatida,  m odern  loyihasining  ish 
berm aganligidan  yoki  bu  loyihaning  kuchi  va  uning  amal  qil- 
ish  davri  tugaganligidan,  bu  loyiha  bugungi  kun  talabiga  to ‘liq 
javob  bera olm asligidan dalolat beradi.
M ana,  bir  necha  yildirki,  san’at  nam oyandalari,  aniqroq  ay- 
tadigan  bo ‘lsak,  a w a lig a   rassom lar va  san’atshunoslar,  so‘ngra 
esa madaniyatshunos va ijtimoiy fanlar mutaxassislari yangi  asr -  
postm odern asri kelganligi  haqida  so‘z yuritishm oqda.
“Postm odernizm ”  atamasi  ilk  bor  o ‘tgan  asrning  30-yillarida 
badiiy  tanqid y o ‘nalishida  vujudga  keldi,  keyinchalik  esa bu at- 
ama “postm odern”  atamasi  ostida  1947-yili  olim Arnold Toynbi 
ijodida  uchraydi.  Toynbi  bu  atam ani  G ‘arb  sivilizatsiyasi  rivoj- 
lanishning  yangi  pog‘onasiga  ko‘tarilganini  bayon  qilish  uchun 
ishlatgan edi1.
H ozirda  esa  biz  postm odern  haqida  gapirishdan  a w a l, 
postm odernizm  haqida, uning m ohiyati haqida qisqacha to ‘xtalib 
o‘tishim iz lozimdir.
Postm odernizm   murakkab,  k o :p  turli  eklektik  jarayondir.  U
XX  asm ing  to ‘rtinchi  choragida  G ‘arbiy  Yevropa  madaniyat- 
ida  shakllandi.  Postm oderniznining  birinchi  g ‘oyalari  60-yil- 
larning  oxirlarida  dolzarblashib  bordi,  hozirgi  sivilizatsiyaning 
ijtimoiy,  madaniy  va  falsafiy  asosiga  tanqidiy  refleksiya  si­
fatida  nam oyon  b o ‘ldi.  “Postm odernizm ”  so ‘zining  lug‘aviy 
m a’nosi  shundan  iboratki,  u  hozirgi  davr  m odem izm idan  keyin 
keluvchi  hodisadir,  u  Yevrorpa  badiiy  m adaniyatining  mazmu-
1  Ijtim oiy tizim  -  k ishilar o ‘rtasid a tarix iy  tashkil  topgan  ijtim oiy  m unosabatlar 
tizim i.  U  m uayyan  ijtim oiy  alo q alar  v a   m u n o sab atlar  taq o zo   qiladigan  dav- 
lat  shakli,  jam iy a tn in g   siyosiy  stru k tu rasi,  huquqiy  m unosabatlari  tizim i 
ekanligi  bilan  xarakterlarnadi.  H ar  q anaday  ijtim oiy  tizim n in g   asosini  ijtim oiy 
m u n o sab atlar  tashkil  etadi.  Ijtim oiy  m u n o sab atlar  tizim id a  iqtisodiyot,  siyosat, 
m a ’n av iy at hal  qiluvchi  ah am iy atg a eg a boMadi.
131
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

niy  o ‘zgarishlarini  qayta  fikrlanishi  bilan  b og‘lanadi.  80-yil- 
larga  kelib  “postm odernizm ”  iborasi  keng  q o ‘llanila  boshlandi. 
Postm odernizm ning  shakllanishida  m arksizm ,  nitsshechilik  va 
freydchilikning ta ’siri  kuchli  b o ‘lgan.
Postm odem izm ni  o'zid an   a w a lg i  oqim lar  tadqiqotlarida 
“nim a  qilinganlik”  em as,  balki  “qanday  qilinganlik”  masalasi 
qiziqtira boshladi, ana shu m asalani nim a birinchi o ‘ringa chiqar- 
di,  ularning  belgilari,  sim vollari,  tili,  tuzilm ani  shakllantiruvchi 
faoliyati  qanday  degan  m uam m olar  ularning  diqqat  m arkazida 
bo'ldi.
O ntologik  jihatdan  postm odernizm ning  qarashlari  “dunyoni 
o ‘zgartirish  m aqsadida  bilishdan”  uni  “dekonstruksiya  qilish” 
m asalasiga o ‘tdi.  Postm odernizm   dunyoni  o ‘zgartirish maqsadi- 
dan butunlay voz kechdi, chunki u “hodisalar olam i” bu jarayon- 
ga qarshilik ko‘rsatadi,  deb  hisobladi.
Postm odem izm ni  na “hozir borlik”,  na “berilganlik”,  na dun- 
yoning  ilmiy  asosini  tushuntiruvchi  dunyoqarash  xususiyatiga 
ega  bo‘lgan  paradigm alar  qiziqtirm aydi,  balki  noaniqlik,  bilib 
b o ‘lmaslik, “belgilanuvchi”dan qolgan qoldiq qiziqtiradi,  bu esa 
“belgilovchi  subyektning  tiliga”  xos  b o ‘lgan  ziddiyatdan  xoli 
b o ‘lishga olib keladi.  Biluvchi  subyekt gnoseologik  faoliyatning 
markazi  sifatida “dunyoga yuz ochib” ,  unga singib  ketadi. N ati- 
jad a reallik poyonsiz yagona “ matn” sifatida nam oyon b o ‘ladi,  u 
o ‘zida  m etaform alarni,  ilyuziyalarni,  sitatalarni  m ujassam  etadi. 
Bu  esa  falsafiy  tahlil  qilish  y o ‘llarining  ko‘pligiga,  haqiqat  va 
qadriyatlarni  talqin  qilishda k o 'p  variantlikka olib  keladi.
Postm odernizm ning 
bunday 
qurilm asi 
“m atn”ni 
yoki 
(“m atnshunoslikni”) yangicha tahlil  qilish uslublari yaratilishiga 
olib  keldi:  “tushunuvchi  m ikrotahlil”  birinchi  o ‘ringa  chiqdi; 
oliy  ratsionallik  hissiyot  bilan  ratsionallikning,  em otsionallik 
bilan  m ushohadaviylikning  birligi  sifatida  talqin  etiladi.  Baho 
berm aslik,  falsafiy  m arginalizm ,  diskriptivlik  tam oyili  darajasi- 
ga  k o ‘tarildi.  Postm odernizm   falsafiy  didaktiv  baholashdan  voz
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kechdi.  B u e s a   tushunish  predm etiga nisbatan  tolerantlikka  olib 
keldi.
Postm odem izm ning  turli  xilligini  nazarda  tutgan  hol- 
da,  ularga  xos  b o ‘lgan  um um iylik  haqida  gapirish  mumkin. 
Postm odernizm da  dunyo  anglanuvchi  obyekt  sifatida  talqin  eti- 
ladi, uning natijalari yozm a shaklda ifodalanadi.  Shuninig uchun 
ham  dunyo matn sifatida nam oyon  b o ‘ladi.
Shaxsning  o ‘z-o‘zini  anglashi  “m atn  y ig ‘indisi”  sifatida 
ro ‘yobga  chiqadi.  Bu  m atnlar  boshqa  m atnlar bilan munosabat- 
da bo‘ladi, bu esa, o ‘z navbatida,  m adaniyatni keltirib chiqaradi. 
“M atndan tashqari hech narsa m avjud em as”1, -  deydi J. Derrida. 
Shuning uchun ham ham m a narsa m atn ichida mavjud, u m atnni 
talqin etish orqali amalga oshadi, bu esa tanqidiy faoliyat tom oni­
dan  “ farqlanishi”  natijasida  aniqlashadi.  D unyoning  cheksiz 
m atn  sifatida  tushunilgani  uchun,  uni  talqin  qilish  chegaralarini 
turlicha m odellashtirish vositasi sifatida alle'goriyalar qo‘llanildi.
Konseptual  talqin  qilish,  m azm unlarni  oydinlashtirish  yan- 
gicha  m etodologik  yondashuvni  talab  qiladi.  Bunday  uslub 
“dekonstruksiya”,  deb  atala  boshlandi.  U ning  m azm uni  shun- 
dan  iborat  ediki,  matn  yagona  belgilangan  m a ’nodan  tashkil 
topadi,  degan  tasdiq  shubha  ostiga  olindi.  B uning  natijasida 
matn  bilan m azm un bir-biridan  ajralib qoldi, y o ‘nalishlar,  shakl- 
lar  o ‘rtasidagi  jarayonlar  shakllandi.  “M azm un”  va  “m a’no” 
diktaturasini  y o ‘qotish  biryoqlam a  oppozitsion  tom onlam ing 
ham da  m arkazning  ham  y o ‘qolishiga  olib  keldi,  makon-zamon 
chegaralari ham y o ‘qoldi. “M arkazsizlashtirish” hokim lik kuchi- 
ni  ham da unga  bo‘ysungan  tom onlam ing  m unsabatiga ham bar- 
ham  berdi.
M akon-zam on  chegaralarining  y o ‘qolishi  postm odernizm da 
a n ’a n a la rn in g   a h a m iy a tin i  ham   tan   o lm a slik k a   o lib   k eld i. 
U n in g o ‘m iga m atnlardan“sitata” o lish b irin ch io ‘rin g ak o ‘tarildi.
' Q arang:  H assan  I. T he culture o f  postm o d ern ism  // T heory, C ulture &   Society. 
1985. № 2 / 3 .
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Tajriba  va  avtoritetlardan  ham  voz  kechildi.  Dunyo  pluralistik 
borliqqa  aylandi.  Tarix  shuning  uchun  ham   o ‘z  y o ‘nalishini  va 
m azm unini  y o ‘qotdi.  Vaqt  o ‘z  m oduslaridan  ayrilib,  “o ‘tm ish-u 
hozir”ga  aylandi.  Shakl  m azm unsiz  qoldi,  antishakl  hukmron- 
lik  qila  boshladi;  tarixda  tasodifning  aham iyati  kuchaydi,  har 
qanday  qonuniyatga  o ‘rin  qolm adi;  iyerarxiyali  tuzilm a  buzi- 
lib,  o ‘rnini  anarxiya  egalladi;  ijodkorlik  dekonstruksiya  bilan, 
m arkazlashish tarqoqlik bilan cfrin almashdi, m aqsad o ‘yin bilan 
alm ashtirildi,  aniqlik  noaniqlikka  aylandi.  Postm odernizm ning 
ana  shu  asosiy  tam oyillari  insonni  tushunishga  ham  tatbiq  eti- 
ladi, m etafizik antropologizm ga va gum anizm ga qarshi  q o ‘yildi. 
Inson  subyekt  sifatida  em as,  uning  m ohiyati  “kollektiv  M en”, 
“ijtim oiy-siyosiy  ongsizlik” sifatida talqin etildi.  Bu tam oyil  bu- 
tun jonli  samovotga y o ‘naltirildi. “Hokiiniyat” va “erkinlik” tush- 
unchalari tanqidiy k o ‘rib  chiqildi.
H okim yat  postm odem izm da  m ikrodarajada,  y a ’ni  kundalik 
hayot  darajasida  tahlil  etildi,  bu  insonni  ja m iy a t  to m on id an  
qanday  qilib  m anipulatsiya qilinishi  vositalarini  ochib  berdi.  Bu 
tahlil  sotsial  institutlar,  davlat,  shaxsiylashgan  avtoritet  bilan 
ham  bog‘langan.  Postmodernizmning  g ‘oyalari  poststrukturalist- 
lar tom onidan rivojlantirildi.
Postm odem ning  ijtim oiy  hayotga  tegishli  boUgan  tamoyil- 
lariga  to ‘xtaladigan  bo ‘lsak,  a w a lo ,  bu  oqim  m odernizm ning 
asosi  hisoblangan  ratsional  g ‘oyaviy  qarshlam ing  sinishi  nati- 
jasid a  vujudga  keldi.  Bular:  m a’rifatparvarlik,  ilm-fan,  falsafa, 
fem inizm   va  hokazolardan  iborat  b o ‘lgan  va  olam ni  to ‘liq  bil- 
ishga,  yangicha  dunyoqarashni  yaratishga  d a’vogar  b o4gan 
g ‘oyaviy  qarashlar y ig ‘indisidir.
Postm odem ning  vujudga  kelishiga  yana  bir  sabab  bu  uning 
olam ni bilishda (V eber nazarda tutgan) “ sehr-jodu” usulidan voz 
kechgan holda  ish k o ‘rish  lozimligi tam oyiliga q o ‘shilm aganligi 
va olam ni  bilishda o ‘zining yangicha yoTlarini ta k lif qilganligi- 
dadir.  M odem   uchun  tupik  b o ‘lib  chiqqan  va  m odern  loyihasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

nazarda  tutgan  “olamni  bilishda  unga  ratsionallik  bilan  yonda- 
shish  lozim ”  degan  fikr  o ‘zini  oqlam aganligi  postm odernning 
vujudga kelishi  uchun im koniyatga aylandi.
Postm odernizm   davrining  kirib  kelishi  m adaniyatning  maz- 
m uniga  ham  o ‘zgarishlar  olib  keldi.  M adaniyatning  iyerarxik 
k o ‘rinishga  ega  ekanligi  y o ‘qola  boshladi.  M adaniyat  bir-biri- 
ga  qism angina  bog‘liq  b o ‘lgan  m ayda  m adaniy  y o ‘nalishlarga, 
shakl-larga  va  hayot  tarziga  ajralib,  b o ‘lina  boshladi.  A w alg i 
“yuqori,  oliy  m adaniyat”  endilikda  subm adaniyat  y o ‘nalishiga 
aylandi.  Va,  aksincha,  avvallari  qiym atsiz,  arzon  hisoblangan 
om m aviy  m adaniyat  esa  yangicha  k o ‘rinish  va  vazifa  bilan 
“sahna”da  paydo  bo‘ldi.  U nga  endilikda,  nafaqat  yengil-yelpi 
musiqa  yoki  san’at  asarining  “vakili”  sifatida,  balki  madaniyat 
sanoatini  yurituvchisi,  kishilar-ning  hayot  tarzini  belgilovchisi 
sifatida  qarala boshlandi.
Sotsiologiya  y o ‘nalishiga postm odern  davrining  kirib  kelishi 
m adaniyatning  birinchi  darajaga  k o ‘tarilishi  va  u  sotsiologi- 
yaning  diqqat  m arkaziga  aylanishi  orqali  sezila  boshlandi.  Bu 
jarayonni  m adaniyat  muam m olariga,  m adaniyat  m asalalariga 
ju d a   katta  e ’tibor  qarata  boshlagan  yangidan-yangi  sotsiologik 
va  ijtim oiy-ilm iy  jurnallar  sonining  oshib  borishi  orqali  ham 
k o ‘rish mum kin.  Bundan tashqari, bugungi kunga kelib jam iyat­
da yuz berayotgan ijtimoiy o ‘zgarishlam i  izohlab,  baholay  olish 
uchun  m adaniyat  sotsiologlam ing  asosiy  quroliga  ham  aylanib 
qoldi.  Oxirgi  o ‘n  yillik  ichida  yaratilgan  eng  yaxshi  sotsiologik 
konsepsiyalarga va qarashlarga (masalan:  P.  Burde, N.  Elias, Yu. 
X aberm as)  chuqurroq  e ’tibor  bersangiz,  ular  m adaniyat  sotsio- 
logiyasi  m uam m olarini  o ‘rtaga  tashlagan  va  m adaniyatning  ij­
tim oiy jarayonlar  rivojida  tutgan  o ‘m ini  k o ‘rib  chiqqan  sotsio­
logik konsepsiyalar ekanini  anglaysiz.
P ostm o d ern  (yoki  postm odern  tush u n ch asi  ostida  am alga 
oshirilayotgan jarayonlar)  bugungi  kunga  kelib  aynan  m adani­
yat  negizida  va  m adaniyat  ostida  am alga  oshmoqda.  Shuning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uchun  ham  bugun  m adaniyatga  tayanib  ish  k o ‘rishga  m ajbur 
b o ‘layotgan  sotsiologiya  istasa-istamasa,  hozirda  kechayotgan 
tarixiy jarayonni  (postm odern davri nazarda tutilyapti) tahlil qil­
ish  uchun  asosiy  qurolga  aylanib  qolm oqda.  Q olaversa,  bu ja- 
rayon  m adaniyat  sotsiologiyasi  deb  topiladimi  yoki  boshqa  holat 
deb  baholanadimi  -   bu  ahamiyatsiz.  Shunisi  m a’lum  boMdiki, 
endilikda  m adaniyatni  tadqiq  etish  jarayoni  uzoq  vaqtgacha 
sotsiologiya  sohasining predmeti b o ‘lib  qoladi.