Sotsiologiyasi

IV. 
4. A n ’ana,  urf-odat va 
m arosim lar ham da  ijtim oiy (jam oatchilik)  fikri
B iz  yuqorda -   uchinchi  b o ‘lim da m arosim   va  a n ’ana  haqida 
m a’lum otlar  berib  o ‘tganim izda,  hali-hanuzgacha  ilmiy  adabi- 
yotlarda  bu tushunchalar  haqida noaniqlik k o ‘p  b o ‘lib,  ularning 
hech  qaysisi  to ‘liq  ta ’rifga  erishm aganligini  ta ’kidlab  o ‘tgan 
edik.  Biz ham  o ‘z izlanishlarim izdan  im kon qadar kelib chiqqan 
holda bu tushunchalarga izoh berishga harakat qildik.
A n ’analar  -   m uhim   ijtim oiy  hodisa  b o ‘lib,  m uayyan  xalq, 
ijtim oiy  guruh  hayoti  v a  faoliyatida  o ‘z  tarixiy  о ‘m ini  topgan, 
avloddan-avlodga  o ‘tadigan,  tabiiy  takrorlanadigan  hayotning 
barcha sohalarida qabul  qilingan tartib va qoidalardir.
U rf-odat  esa  a n ’ana  tushunchasidan  m azm unan  torroq 
b o ‘lsa-da,  chuqur  m a ’noga  ega  bo‘lgan  m a’naviy  hodisa  sifa­
tida  kishilam ing  ehtiyojiga  monand  takrorlanib  turuvchi  va 
k o ‘pchilik  tom onidan  qabul  qilingan  harakat,  k o ‘nikm alar  ma- 
jm uyidir.  Odatda,  hayotning  turli  sohalarida,  y a ’ni  kishilar 
m ehnati,  turm ushi,  xulq-atvori,  muloqoti  va  oilaviy  munosabat- 
larida  k o ‘proq  zohir  b o ‘lishi,  ro ‘y  berishda  inertsion  tarzda  us- 
tunlik qilishi bilan xarakterlanadi.
M arosim   -   inson,  jam iy at  hayotidagi  m uhim   voqealam i  in- 
soniy-lashtirishga qaratilgan,  rasmiy va ruhiy k o ‘tarinkilik vazi- 
yatida o ‘tadigan ram ziy harakatlarga ega b o ‘lgan hayotiy tadbir-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

dir.  Q aror  topshirish,  m ukofotlash,  nikohdan  o ‘tish  kabi  rasmiy 
va  ram ziy  harakatlarda  tashkil  topgan  m a’naviy  tadbirlarni  m a­
rosim  shakllariga kiritish mumkin. M a ’raka esa jid d iy  g ‘oyaviy- 
intellektual  m ohiyati,  diniy-m afkuraviy  m azm uni,  inson  hayo­
tining  muhim  sanasi  va burilish lahzalarini  shaxs  ong-shuuridan 
tashqaridagi  ilohiy-ram ziy  qudratlar  bilan  b o g ‘lash  maqsadlari- 
da nishonlanuvchi  muhim ijtim oiy hodisadir.
Yuqorida  izoh  etilgan  “an ’ana”,  “odat”,  “m arosim ”  hodisa- 
lari  ijtim oiy  ongning  o ‘ziga  xos  holati  boMgan  jam oatchilik 
fikri  bilan  cham barchas  bog‘liq  holda  am al  qiladi.  A ksariyat 
jam oatchilik  fikri  ham  aynan  xalq  m arosim lari  va  bayramlari 
o ‘tayotgan  vaqtda  shakllanadi.  0 ‘z  navbatida, jam oatchilik  fik­
ri  xalq  udum i  va  m a’rakalarining  tarixan  q at’iylashuvi,  ijtimoiy 
hayotda  m ustahkam lanishiga ham  sezilarli  ta ’sir k o ‘rsatadi.
M arosim   va  bayram lar  jarayonida  nam oyon  b o ‘ladigan, 
kishilarning  orzu-o‘ylari,  m anfaati,  e ’tiqodi  va  hissiyotlari  aso- 
sida shakllanadigan jam oatchilik fikri ancha m ustahkam  b o ‘ladi. 
Ayni  vaqtda,  m illiy  an ’analar  va  jam oatchilik  fikri  hodisalari- 
ning o ‘zaro m uvofiqlashadigan yoki  to ‘qnashadigan joylari  k o ‘p 
b o ‘lib,  qator m uam m olar yuzaga kelishi ham   tabiiy.  Xususan:
1.  Jam oatchilik  fikrining  marosim  va  a n ’analarning  tarkib 
topishi  va taraqqiyotiga ta ’sir.
2.  X alq  a n ’ana,  m arosim ,  bayram lari  ja ra y o n id a   j a ­
m o atch ilik   fikrining  shakllanishi  va  burilishi  holatlarini  chetlab 
o ‘tib b o ‘lmaydi.  Shu  sababli  mazkur m uam m olam ing  q o ‘yilishi 
va  yechim i  m asalalariga  diqqatni  ja lb   ctishga  harakat  qilamiz. 
Avvalo,  ta ’kidlash  joizki,  a n ’ana,  m arosim   va  bayram lar  ja ra ­
yonida  jam oatchilik  fikrining  shakllanishi  ijtimoiy,  madaniy- 
m a ’rifiy,  ruhiy omillar yordam ida sodir b o ‘ladi.  M a ’lumki, uzoq 
tarixiy  jarayo nd a  m arosim ,  to ‘y -m a’raka  va  bayram lar  aholi 
uchun  nafaqat  muhim,  tantanavor  yoki  kom m unikativ  ijtimoiy 
hodisalar,  balki  yangiliklardan  xabar  topish,  fikr  almashish, 
dardlashish vositasi  ham  boMgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

M arosim lar  ichida  to ‘y  m arosim lari  o ‘ziga  xosligi  va  ja ­
m oatchilik  fikrining  alm asha  olish  darajasi  yuqoriligi  bilan 
ajralib  turadi.  Chunki  to ‘y  m arosim lari  ulam i  rejalashtirishdan 
boshlab  to  tugagunga qadar  o ‘zaro  m uloqot  va  fikr alm ashinuv- 
dan  iborat  b o ‘ladi.  A garda  to ‘y  m arosim larida  suhbat  qurila- 
digan  m avzulam i  klassifikatsiya  qilib  chiqsak,  ular  quyidagi 
kategoriyalarga b o ‘linadi:
-  b o ‘lajak tadbirlar bilan  b og‘liq b o ‘lgan m asalalar va o ‘zaro 
muloqotlar;
-   turm ush  tashvishlariga  oid  kundalik  dolzarb  m avzular  va 
masalalar;
-   oila  va  turm ush  m uam m olariga  oid  mahalliy,  xususiy  m a­
salalar;
-  dunyoviy va um um iynsoniy m uam m olar;
-  m am lakat ichki  va tashqi  siyosatiga doir m asalalar bo‘yicha 
suhbatlar.
Taassufki,  k o ‘pgina  m arosim larda  mol  olish,  mol  berish, 
sarpo  qilish,  sovg‘a  ulashish,  qalin  so ‘rash,  ortiqcha  xarajat- 
larga  y o ‘l  q o ‘yish,  pul  sochish  singari  xususiyatlarga  birinchi 
galda  e ’tibor  qaratilib,  odob-axloq,  tarbiya,  tom oshalar,  kuy- 
q o ‘shiq  va  raqslar  kabi  m a’naviy  atributlar  ikkinchi  navbatga 
tushib  qolm oqda.  M arosim lam i  o ‘tkazish  jarayonlarida  mod- 
diy  sarf-xarajatlarni  m uayyan  m e’yorlarga  keltirish  va,  ayniqsa, 
m asalaning  m a’naviy-tarbiyaviy jihatlariga jiddiy  e ’tibor  qara- 
tish  lozim ligi  kun  tartibiga  chiqmoqda.  To‘yning  salbiy  tom on- 
lariga jam oatchilik  fikrini  qarshi  q o ‘ym oq,  m azku r  ahvol  xalq 
m a ’n av iy ati,  m adaniyati  tanazzulining m ahsuli ekanligini  keng 
targ‘ib  etmoq  zarur.  M a’lumki,  nafaqat  ijobiy  ijtim oiy  fazilatlar 
an ’ana  tarzida  avlod  suradi,  balki  jam iyatning  salbiy  unsurlari 
ham  avloddan-avlodga  o ‘tib  kelishi  mumkin.  X IX   asr  oxirida 
bosib  olingan  Turkiston  o ‘lkasida  yuzaga  kelgan  m a’naviy  in- 
qiroz,  xalqning  axloqiy  talab  va  tam oyillaridan  birm uncha
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chetlashishi,  ertangi  kunga  ishonchning  susayganligi  xalqim iz 
ziyolilari  tom onidan o ‘z vaqtida ilg‘ab  olingan edi.
X IX  
asr  oxiri  -   XX  asr  boshlarida  Turkiston  m a’naviy- 
m a’rifiy holatiga jadidchilardan biri  boMmish B ehbudiy o ‘z mu- 
nosabatini  bildirar  ekan,  u  m illiy  m arosim larim izdan jo y   olgan 
to ‘y  m arosim iga  ham  o ‘z  bahosini  berib  o ‘tgan.  M a’rifatparvar 
m a’naviy  tanazzulning  yaqqol  belgilaridan biri  sifatida  ortiqcha 
to ‘y-hasham larga  berilish  ekanligini  k o ‘rsatib,  bunday  illatdan 
tezroq  forig‘  b o ‘lish  va  barcha  diqqat-e’tiborni  avval  m a’naviy 
poklanish,  ilm -m a’rifatga,  keyin  esa  ozodlikka  qaratm oq 
zarurligini  q at’iy  ta’kidlaydi:  “H am vatanlarim iz  m ulkini  sotib 
to ‘y  qilganlaridek,  Sizda  hatto  lozim  bo‘lganda  mulkingizni 
sotsangiz-da,  o ‘g ‘lingizning  zam onga  yarasha  o ‘qim og‘iga  say’ 
qilingiz.  To‘yga  isro f qilinaturg‘on  aqchalarni  o ‘qim oq  yo‘liga 
sarf qilingiz” 1.
Demak,  to ‘ylam i  ularning  a n ’ana,  udum  sifatida  xalq 
m a’naviy  merosi  ekanligini  unutm agan  holda  im kon  boricha 
kam torona,  yuksak  m adaniy  saviyada  o ‘tkazishga  intilish zarur. 
M e’yor  saqlay  bilmagan  xalq  nafaqat m a’naviy,  balki jism oniy- 
fiziologik tanazzulga ham  mahkumdir.  Tarix  guvohlik  berishiga 
k o ‘ra,  istalgan  xalqning  jangovor  ruhini  so ‘ndirish,  vatanpar- 
varlik  tuy g‘ularini  y o ‘qotish,  m anqurtga  aylantirish  uchun 
uning  kasb-korlar  mazmuni,  bayram lari,  turm ush  tarzi,  xullas, 
m a’naviyat  y o ‘nalishlarini  o ‘zgartirish  kifoya.  Bu  haqida  antik 
dunyo  tarixchisi  G erodot  o ‘z  asarida  Eron  shohi  Kirga  Krez  to­
monidan  qilingan  murojaatni  bayon  qilib,  Sord  shahrini  q o ‘lga 
olish  uchun  vayron  qilmaslik,  balki  uning  aholisini  yoppasiga 
m anqurt xalqqa aylantirish ko‘proq sam ara berishi mum kinligini 
aytib, quyidagi y o ‘lni misol qilib keltiradi: “Ey, shoh!  Sord shah- 
riga  buyruq  y o ‘llab,  aholiga  qurol  ko‘tarishni  taqiqlab  q o ‘y,  no- 
qulay va baland qo‘njli etik kiyish, uzun, yurishga xalal beruvchi
1 O y in a ju rn a li.  1914-y.,  №   21.  Q arang:  P ed ag o g ik a  tarixidan  xresto m atiy a.  -
Т.:  0 ‘qituvchi.  1993-y.,  116 -   117-betIar.
I ll
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k o ‘ylakar (bu erda, asosan, erkaklar nazarda tutilm oqda) kiyishni 
buyur.  Bolalarga  esa  faqat  m usiqa  asboblarini  chalishdan  o ‘zga 
narsani  taqiqlab  q o ‘y.  M ayda  savdogarlik  bilan  shug‘ullanishga 
farm oyish ber. A na  shunda aholi  erkaklam ing  ayolsifat kishilar- 
ga  aylanib  qolganligini,  ozodlik  to ‘g ‘risida  hech  qachon  hech 
kim o ‘ylam ay  qo‘yishini k o ‘rasan’n .
Shu  o ‘rinda  Turkiston  bosqinidan  keyin  o ‘tgan  sal  kam  bir 
yarim   asr m obaynida Turon xalqlariga ham xuddi  shunday yon- 
dashuv  siyosati  o ‘tkazib  kelinganligini  eslab,  chuqur  m ulohaza 
qilish joiz.