Sotsiologiyasi

III.  3.  D yurkgeym :  m arosim   va  d inlar
M arosim lar  bajaradigan  vazifalam ing  turli-tum anligini  tahlil 
qilib  o ‘rgangan  yagona  sotsiolog  olim  D yurkgeym   hisoblanadi. 
0 ‘z izlanishlarida Dyurkgeym  ijtim oiylik jarayonining tabiatiga 
va  diniy  olam ning  tabiatiga e ’tibor  beradi.  U  o ‘zining  e’tiborini 
kichik  an ’anaviy jam iyatlar dinlarini  o ‘rganishga  qaratgan.  Ma- 
salan, Avstraliya mahalliy aholisi  diniy m arosilarini diniy hayot- 
ning eng elem entar k o ‘rinishi sifatida o ‘rganar ekan, Dyurkgeym  
ularning  olam ni  ikkiga,  y a ’ni  muqaddas  olam ga  va  zohiriy  ol- 
am ga  ajaratishi natijasida jamiyatni  muqaddas,  zohiriy hayotni  esa 
y o lg ‘on,  sarob  olam  deb  tanishini  k o ‘rsatib  bergan.  Ya’ni  avs- 
traliyalik aboregenlar olamni,  hayotni ikkiga b o ‘ladilar,  bu -  du- 
alizm.  Lekin  ushbu  dualizm  o ‘z  ifodasini,  asosan,  m arosim   va 
rasm -rusm larda topadi.
D yurkgeym   dinni  ijtimoiy  tengsizlik  yoki  hokim iyat  bilan 
bevosita  bog‘lamaydi.  U  dinni  bir  butun  ijtim oiy  institutlar- 
ning  tabiati  bilan  bog‘liq,  deb  biladi.  0 ‘z  ishida,  asosan,  Avs­
traliya aborogenlarining totem istik e ’tiqodlarini tahlil  qilar ekan, 
totem izm ga nisbatan oddiy  din  shakli,  deb  baho  beradi.
Totemning  dastlabki  m a ’nosi  bu  bir  guruh  kishilar  uchun 
hayvon yoki o ‘simliklar ram ziy m a’noga ega ekanligidir. Totem, 
odatda,  o ‘zini  o ‘rab  olgan  diniy  rasm -rusm lar  bilan  diniy  ehti- 
rom   hissini  muqaddas  diniy  obyekt  sifatida  nam oyon  qiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D yurkgeym   dinni  ta ’riflashda  uni  m uqaddaslikka  va  dunyoviy- 
likka  qaram a-qarshi  q o ‘yadi.  “M uqaddas  narsalar  va  ramzlar,  — 
deb ta ’kidlaydi u, -  odatdan tashqari dunyoviy sohani tashkil qil- 
gan ruhiy obyektlardir” . Totemlarni (hayvonlar va o'sim liklam i) 
ovqat sifatida iste’mol qilish diniy m arosim lardan tashqari vaqt- 
da  m an  qilinadi.  Totemga,  boshqa  ovlash  m um kin  b o ‘lgan hay- 
vonlarda  va  y ig ‘ish  m um kin  b o ‘lgan  o ‘sim liklarda  b o ‘lm agan 
xususiyatlar mavjud bo‘ladi, deb hisoblanadi. Nega totem muqaddas 
hisoblanadi?  D yurkgeym ga  k o ‘ra,  buning  sababi  shuki,  u  gu- 
rahning  o ‘z  ram zi  yoki  jam oaning  muhim   qadriyatlari  sifatida 
nam oyon b o ‘ladi.
Kishilarning  totem ga  b o ‘lgan  izzat-hurm ati  haqida  ularning 
m a’lum ijtim oiy qadriyatlarga b o ‘lgan ehtirom i,  izzati tufaylidir. 
D indagi  sog ‘inish  obyekti  -   bu  haqiqatda  jam iyatning  o ‘zidir. 
D yurkgeym   shuni  q at’iy  takidlaydiki,  dinni  faqat  e ’tiqodlar 
to ‘plam idan iborat,  deb tushunm aslik kerak.
Har  qanday  din  uchun  shu  narsa  xarakterliki,  ularga  isho- 
nuvchi  kishilar  guruhi  ishtirok  etadigan  doim iy  takrorlanuvchi 
diniy  m arosim lar  va  urf-odatlar  mavjud  bo‘lib,  o ‘tkazildadigan 
bu rasm -rusm lar tufayli ularda guruhiy ham korlik yuzaga keladi 
va u m ustahkam lanib  boradi.  R asm -rusm lar kishilam i  dunyoviy 
hayot  tashvishlaridan  biroz  b o ‘lsa  ham  holi  qilib,  ular  o ‘zlarida 
yuksak  oliy  hissiyotlar  dunyosini  hosil  qilib,  oliy  kuchlar  bilan 
q o ‘shilib  ketish  tu y g £usini  his  qiladilar.  B u  oliy  kuchlar,  y a ’ni 
totem lar,  ilohiy m avjudotlar yoki xudo haqiqatda esa jam oaning 
shaxsga  nisbatan  k o ‘rsatgan  ta ’sirining  in ’ikosidir.  M arosim lar 
va rasm-rusumlar, D yurkgeym  nuqtayi nazaricha, ijtim oiy guruh 
a ’zolarining  o ‘zaro  ham korligini  m ustahkam lashda muhim   aha- 
m iyatga ega. Bu narsa shunday hodisalarga sabab b o ‘lishi mum- 
kinki,  bundagi  rasm -rusm lar  faqat  standart  vaziyatlarda  doim iy 
toat-ibodat  qilishlargina  emas,  balki  inson  hayotida  kechadigan 
boshqa  m uhim   vaziyatlarda,  insonning  ijtim oiy  ahvolida  yuz 
beradigan,  m asalan,  tu g ‘ilgan  kuni,  turm ush  qurishi  yoki  o ‘limi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

kabi hodisalarda muhim  o ‘rin tutadi. Bunday m arosim lar va rasm- 
rusm lar,  amaliy jihatdan  olganda,  ham m a jam iyatlarda  mavjud. 
Dyurkgeym bundan shunday xulosa qiladi:  kishilaming  o ‘z hayot- 
larini  m a’lum  darajada  ro‘y  beradigan  o ‘zgarishlarga  m oslash 
davrida  foydalanadigan  rasm -rusm lari  va  m arosim lari,  aslida, 
ularning  guruhlar  bilan  b o ‘lgan  ham korligini  mustahkamlaydi. 
D afn paytidagi diniy m arosim  shuni aniq k o ‘rsatib beradiki,  alo- 
hida  kishi  hayotining  qadr-qim m ati  guruh  yoki jam o a  hayotiga 
oid qadr-qim m atlarga nisbatan vaqtincha aham iyatga ega b o ‘lib, 
shu  bilan  kishilarning  yaqin  kishisini  y o ‘qotganligiga  rozi 
b o ‘lishiga  olib  keladi.  Kimgadir  taalluqli  b o ‘lgan,  kim ningdir 
o ‘limi, motami  bu o ‘z-o ‘zidan yuzaga kelgan qayg‘u yoki  oddiy 
motam Ь о Ч тау , balki m a’lum guruhning a ’zosi boshiga tushgan 
majburiyat,  y a ’ni burch hamdir.
A n ’anaviy  turga  oid  kichik  m adaniyatlarda,  deb  qayd  qiladi 
D yurkgeym ,  hayotning  deyarli  ham m a  tom onlariga  din  singib 
ketgan. Diniy marosimlar, bir tom ondan, yangi g ‘oyalar va tafak- 
kur  kategoriyalarini  tu g ‘dirsa,  ikkinchi  tom ondan,  to ‘plangan 
qadriyatlarni  m ustahkamlaydi.  D in  faqat  his-hayajonlar  va  ish- 
harakatlarining  davom  etishida  emas,  balki  u  am alda  an ’anaviy 
kichik m adaniyatlarda fikrlash usulini ham belgilab beradi. Hatto 
b a ’zi um um iy falsafayi kategoriyalar, shu jum ladan, vaqt va fazo 
ham  dastlab diniy tushunchalarda ifodalanadi.  Vaqt tushunchasi, 
m asalan,  diniy m arosim lam ing  davom  etishini  hisoblash zaruri- 
yati tufayli paydo  b o ‘lgan.
Ijtim oiy  progress  rivojlangan  sari,  dinning  ta ’siri  susaya 
boradi,  deb hisoblaydi  D yurkgeym.  Ilm iy  tafakkur borgan sayin 
k o ‘proq  darajada  diniy  talqin  qilishning  o ‘rnini  egallab  boradi. 
D iniy  m arosim lar  va  rasm -rusm lar  inson  hayotining  tobora  oz 
qismini  egallab  bormoqda.  D yurgeym  M arksning  an ’anaviy 
dinlar  (ya’ni  g ‘ayritabiiy  kuchlar  va  ilohlarga  asoslangan  din- 
lar)  y o ‘qolish  arafasida,  degan  fikriga  qo‘shiladi.  “Eski  xudolar 
o ‘lishadi,  -   deb  yozadi  D yurkgeym.  -   Shu  bilan  birga,  m a’lum
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

m a’noda  aytish  m um kinki,  -   deydi  u,  -   o ‘zgargan  shaklda  din, 
ehtim ol  saqlanib  qoladi.  H atto  jam iyatning  hozirgi  zam on  tnri 
ham  ulam ing  qadriyatlari  tasdiqlanuvchi  va  m ustahkam lanuv- 
chi  diniy  m arosim larga  ehtiyoj  sezadi.  D em ak,  ehtimol  eski  va 
umri  o ‘tgan  m arosim lar  o ‘rniga  yangi  diniy  m arosim lar  paydo 
b o ‘lishi  m um kin”.  D yurkgeym   bu  m arosim lar qanday  tus  olishi 
haqidagi  savola  aniq  javob  bermaydi.  U  bunday  gum anitar  va 
siyosiy  qadriyatlar  tantana  qilishini,  erkinlik  va  tenglik,  o ‘zaro 
ham korlikning am alga oshishini  nazarda tu-tadi.
Iqtisodiy jihatdan  rivojlangan  k o ‘pchilik  m am lakatlarda,  eh­
tim ol,  fuqarolik dinlari,  deb nom langan dinlarni  taraqqiy ettirish 
tezisini ilgari surishni, uni rag ‘batlantirishni istovchilar ham bor- 
dir.  Buyuk Britaniyada davlat bayrog‘i, “ishonch va shon-sharaf 
yeri”  ashulasi  va  shularga  o ‘xshash  urf-odatlar,  m arosim lar  (toj 
kiydirish  va  shu  kabilar)  Britaniya  turm ush  tarzining  a ’loligini 
k o ‘rsatish’, a n ’anaviy diniy institutlar (m asalan, ingliz cherkovi 
kabi)  bilan  ishonch  m unosabatlarini  yaxshilash  uchun  har  xil 
ram zlardan foydalanishadi.
D y u rk g ey m n in g  b arch a asrala rid a d in  ja m iy a t ta b iiy  rivoj- 
lanishning  mahsulidir,  degan  g ‘oyasi  ilgari  surildi.  U ning  fikri- 
cha, dinning m uhim  vazifasi -  jam iyatni jipslashtirish va ijtimoiy 
rivojlanishga  boradigan  g ‘oyalarni  ilgari  surish.  Dyurkgeym  
axloqiy  qadriyatlam i  saqlashda,  insonni  tarbiyalashda,  “pozi- 
tiv  birdam lik”ni  qaror  toptirishda  dinning  katta  aham iyatga  ega 
ekanligini  ta’kidladi.  D yurkgeym ning  “0 ‘z jon ig a  suiqasd  qil- 
ish”  asarida o ‘z joniga  suiqasd qilish,  asosan,  psixologik  ildizga 
ega  ekanligi  to ‘g ‘risidagi  konsepsiyalam i  keskin  rad  etib,  o ‘z 
joniga  suiqasd  qilishning  sababchisi  sotsial  hayot,  uning  qadri- 
yatli  -   norm ativ  talablari,  sotsial  aloqaning  m uayyan  darajada 
tezlashuvi ekanligini  ko‘rsatib  bera olgan.
1  Q arang:  Зи м м ел  Г.  О б щ ен и е  прим ер  или  Ф о рм алной   соц и о л о ги и   // 
С о ци о л о ги ч ески е  и сследован и я.  1984. №   2.  117 стр.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---