Siyosatshunoslik

partiyasi) siyosatiga qarshi», 
u:
«Meni jazolayvering, men siz- 
ning iflos hukumatingizda, sizning partiyangizda ishlashni xoh- 
lamayman!» demoqda», — deydi2.
F. Xo‘jayev tomonidan himoya qilingan Fitrat 1927-yildan 
Samarqand oliy pedagogika instituti (hozirgi SamDU)da dars 
bera boshlaydi, ko‘plab tadqiqotlar e’lon qiladi. Xususan, olim­
ning Turkistonni mustamlakaga aylanishiga olib kelgan sabab- 
lar, Yevropaning Sharqdagi «madaniy» siyosatiga oid muloha- 
zalari e’tiborga molikdir.
«Bu kun oyoqlar taginda ezilgan Sharq bir kun madaniyat- 
ning yo‘lboshchisi, bilim va hunarning o‘chog‘i edi... Ovro‘pa- 
da bir mahalla oqsoqollig‘i yo‘q ekan, Sharqning «barahma», 
«iso», «zardush
t» va
Muhammadlari butun olam o‘g‘ullarini bir
1 
Izoh
: «Ijtimoiy begonalashuv» siyosatshunoslik kategoriyalaridan biri bo‘lib,
totalitar-repressiv siyosat hosilasi sifatida qaraladi.
2 Qarang:
Крсимов Б. Миллий уйгониш: жасорат, маърифат, фидойилик.
- Т., 2002. - В. 360-361.
96

---

nuqtada to‘plab to£g‘ri va bilgili yo‘lg‘a kiiguzmak uchun tirishar 
edilar. Chinlilar yozish uchun qog‘oz yasag‘anda ovro‘palilar 
o‘ng-so£l qo‘llarini bir-birindan ayira olmas edilar»1, deb yozar 
ekan, adib Sharqning keyinchalik o‘z taraqqiyot yo'lida davom 
eta olmaganligini, xonlar o‘z qorinlarini to‘ydirmoq uchun xalqni 
bir-biri bilan urishtiiganlarini, hokimiyatdagi muhim lavozimlami 
sotganlarini, mullalar o‘z istaklariga «din» nomini taqib bozorga 
chiqaiganlarini, din, tangri, payg‘ambar, do‘zax o‘ti bilan xalqni 
qo'rqitib talaganlarini zo‘r bir ichki dard bilan bayon qiladi.
Fitrat milliy tariximizning siyosiy tahlili ustida ham tad- 
qiqot olib borgan siyosatshunos edi. Shu ma’noda uning «Abul- 
fayzxon» asari tarixiy mavzuda yozilgan birinchi o‘zbek dramasi 
bo‘lib, unda ashtarxoniylar sulolasining so‘nggi vakili — Abul- 
fayzxon hukmronligi davrida (XVIII asr) saltanatda mang'itlar 
sulolasining nuftizi ortib, xonning qo‘g‘irchoqqa aylanib qoli- 
shi, qo'shhokimiyatchilik sharoitida zulm va xiyonatning avj 
olishi qalamga olingan. Fitrat millat tarixidagi eng fojiali ikki 
davmi (XVIII asr, XX asr boshlari) siyosiy tahlil qilishga un- 
dovchi fikrlami ilgari suradi. Bu ikki davming bir-biridan farqi 
shu ediki, biri yangi turmush bayrog‘i ostida, ikkinchisi yangi 
sulola himoyasi yo‘lida kechdi. Har ikkisi ham jamiyatning barcha 
qatlamlarini o‘ziga jalb etgan va eng muhimi, har ikkisi ham 
kuchga, zo‘ravonlikka tayangan edi. Hokimiyatga intilgan man- 
g‘itlar rahbarlari (Muhammad Hakimbiy, uning o‘g‘li Rajabbiy) 
Eron hukmdori Nodirshohga, turkistonlik «inqilobchilar» esa 
rus bolsheviklari madadiga tayangan edilar. Fikrimizcha, Fitrat 
bu tarixiy xatoni kechroq bo‘lsa-da anglab, muayyan davlat va 
xalqqa xos bo‘lgan zamin va xususiyatlami hisobga olmasdan 
yangi zamonaviy siyosiy tartibni tashqaridan turib o‘matishga 
qaratilgan harakatlaming ayanchli oqibatlarga olib kelishi mu- 
qarrarligiga ishora qilgan.
Fitratning «jadid» va «qadim» bahsi asosiga qurilgan «Mu- 
nozara» (1911) asarida bugungi Yevropa sivilizatsiyasining 
manbayi Sharq ekanligini, ilm, axloqning, davlat va jamiyatni 
boshqaruvning asl andozalari islom madaniyatidan olinib,