Siyosatshunoslik

1 
Фитрат Абдурауф.
Шарк, сиёсати / / Танланган асарлар, 3-жилд. — Т.,
2003. - В. 213.
97

---

taraqqiy ettirilganini, uning asl egalari esa o‘z mulklarini tamom 
unutib, yevropaliklarga muhtoj bo‘lib qolganini farangi tilidan 
rad qilib bo‘lmaydigan dalillar bilan isbotlab beradi1.
Qisqa muddatda shuhrat topgan Fitratning «Munozara» asari
1911-yilda polkovnik Yagello tomonidan tarjima qilinib, rus 
tilida chop etilgan. 0 ‘zbekcha nashri esa 1912-yilda bosilgan 
edi. Bu asaming chop etilishi tufayli Buxoroda yangi usul mak- 
tablari qayta ochilib, ko‘pdan-ko‘p mulla-mudarrislar ustidan 
tavqi la’natlar olib tashlangan.
Olimning «Sayyohi hindi» («Bayonoti sayyohi hindi») asari
1912-yilda yozilgan bo‘lib, 1913-yildaA. I. Kondratev tomoni­
dan tarjima qilinib, rus tilida bosilgan edi. 0 ‘zbekcha nashri esa 
1991-yilda nashr etildi. Yo‘l ocherki sifatida yozilgan ushbu 
asarda Buxoroning maishiy-siyosiy turmushi tasvirlangan. Fit­
ratning fikricha, ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy qoloqlikning sababi 
idora usulining buzuq va nobopligiga, hokimiyat egalarining 
ilm-ma’rifatdan uzoqligiga borib taqaladi. «...Qarshi yo Kitobning 
biron bir alacha to'quvchisi Farangistonda yashasa, boshdan 
oyoq zar-zevarga botar edi. Bu bechoralaming nega yeyishga 
noni yo‘q?... Agar shu Shahrisabz yerlari Yaponiyada bo‘lganda 
edi, zar ekib, zar undirar edi. Bu yerlar nega sho'razorga 
aylangan?» kabi savollami bejizga muallif asariga kiritmagan. 
Iqtisodiy-ma’naviy taraqqiyotning asosiy g‘ovlari — ishlab chi- 
qarishdagi o‘rta asrga xos qonunsizlik tartibi keng yoritib beril- 
gan ushbu asar F. Xo‘jayev tomonidan yuksak baholangan edi.
Fitratning 1911-yilda Istambulda chop etilgan «Sayha» 
(«Bong») she’riy to‘plami hozir ham yoshlarda vatanparvarlik 
tuyg'usini shakllantirishda o‘z amaliy ahamiyatini yo'qotgani 
yo‘q. Zotan, jadidchilik mafkurasida Vatan tuyg‘usini chuqur 
anglash, har qanday tamadan xoli bo‘lgan chin vatanparvarlik 
g‘oyasi markaziy o'rinlardan birini egallaganligi bugungi 
o‘quvchiga yaxshi ma’lum. Fitrat «Sayha»da Vatanni «sajdagoh», 
«qiblagoh» bildi, uni «izzu sharafi» deb atadi. U uchun baxt va 
najot qidirdi. 1914-yilda «Sadoyi Turkiston» gazetasida bosilgan