Sharobiddin tojiboyev, nasibaxon naraliyeva

Sifonokladial tuzilma. 
Bu tuzilm aning asosiy belgisi bo'lib, 
birlamchi hujayrasiz tallomdan segregat bo'linishlar asosida ko 'p
yadroli murakkab birlamchi tallomni hosil boMishi hisoblanadi. 
Segregat boMinish asosida m itoz va sitokinezni o'zaro bog'lan- 
m aganligi turadi.
Sifonokladial tuzilmani morfologiyasi ham turlicha boMib, 
V olonia turkumida pufaksim on, Cladophora ipsimon taliomning 
qismlari tabaqalashgan holga ega.
Sifonokladial tuzilma faqat yashil suvoMlariga xos holos. Bu 
tuzilm a m orfologiya jihatidan turlicha tuzulishli tallom lam i hosil 
qilgan b o 'lsa ham tarixiy taraqqiyotda istiqbolli boMmay boshi berk 
ko'chaga kirib qolgan deb hisoblanadi.
43

---

S U V O ‘ T L A R N I K O ‘PAYTSH I
V egetativ 
ko‘payish. 
Suvo'tlardagi vegetativ ko'payish bir 
necha y o ila r: oddiy ikkiga bo'linish, kurtaklanish, ko'p hujayrali 
tallomni o'sishi, tallomni bo'laklarga bo'linib ketishi. tuganaklar va 
akinetalar hosil qilishi bilan ro 'y beradi.
Oddiy ikkiga bo'linish bir hujayrali harakadanadigan va 
harakatlanm aydigan suvo'tlarga xos bo'lib, u turli usullar bilan 
am alga oshadi. Eng oddiyi amyobali tuzilmalarda hoxlagan 
y o 'nalishd a ro 'y beradi. S uvo't tanasi cho'zilib, uni o'rtasida 
k o'n d alan g devor paydo bo'ladi va u tobora chuqurlashadi va 
organizm deyarli bir xil kattalikdagi ikki qismga bo'linadi. 
Sitoplazm ani bo'linishi yadro bo'linishi bilan bir vaqtda amalga 
oshadi, natijada ikkita yangi amyoba hosil bo'ladi. B a’zan bo'linish 
oldidan am yoba harakatdan to ‘x tab yumoloqlanadi. Bu vaktda 
unisitoplazm asi tiniqligi va ta ’sirlanishini yo'qotadi, vakuola erib 
ketadi, y a ’ni hujayra o 'z belgilarini y o 'q o ta boshlaydi. B o'linish 
oxirida, telofazada hujayra cho'ziladi, undan keyin yangi hosil 
b o'lg an hujayrada amyobaga xos organoidlar paydo bo'ladi. Agarda 
bo'linish davridasitoplazmani to ' 1 iq ajralib ketishi ro 'y bersa, eng 
sodda tuzulishli koloniya- plazmodiy yuzaga keladi. Bu plazm odiy 
m iksom itsetlardagi plazm odiylardan farq qiladi. M iksomitsetlarda 
bu spora hosil qilish yoki jinsiy bosqichning o'ziga xos bosqichi 
bulsa, suvo'tlarda ko'payishning hali ohiriga yetm agani hisoblanadi.
X ivchinli suvo'tlarda vegetativ ko'payish birm uncha murak- 
kabroq bo'lib; 1) hujayrasidagi o'zgarishlarsiz harakatdan to 'x ta- 
m agan holda ko'payish; 2) hujayrasida qisman o'zgarishlar ro 'y
berib ko'payish; 
Ъ)
hujayrani harakatdan to 'x tab harakatlan­
m aydigan hujayrada qisman o'zgarishlar ro 'y berib; 4) harakat­
lanm aydigan hujayrada to'liq darajada o'zgarishlar sodir bo'lib,sista 
holidagi bo'linish ro 'y beradi.
Tillarang va evglena ham da yashil suvo'tlarning volvokslar 
tartibiga m ansublarida ko'payish hujayrada o'zgarishlar ro 'y
berm ay, harakatdagi holatida ham bitta yo'nalishda ro 'y beraveradi.
H arakatdan to'xtagan hujayrada qisman o'zgarishlar ro 'y
berishi bilan ko'payish volvokslarda mavjud. Ikkita xivchinlardan 
bittasini yangi hujayra oladi, ikkinchisini hosil qiladi. Agar xivchin 
bitta b o 'lsa, u yangi hosil bo'layotganlardan birida qoladi, 
ikkinchisini hosil qiladi. B unday holat bir xivchinli tillarang
44

---

suvo'tlarida ayrim cvglenalarda va yashil suvo'tlardan xlamido- 
monadalarda sodir boMadi. Xloroplastning boMinishi bilan pirenoid 
ham boMinadi. agar ular ko‘p boMsa yosh hujayralar orasida 
taqsimlanadi. Y along‘och tuzulganlarida stigma xloroplast bilan bir 
vaqtda boMinadi, qalin po'stli suvo'tlarda stigma hujayrani boMinish 
vaqtida yangi hujayradan bittasiga o'tadi yoki butunlay yo'qolib 
ketib yangi. hujayralarda qaytadan hosil boMadi, qisqaruvchi 
vakuolalar ham taqsimlanadi.
Yuqorida qayd etib o'tilgan ko'payish barcha bir hujayrali 
monad tuzulgan suvo'tlarga xos. Ba'zi 
0
‘zgarishlar ham ro'y berishi 
mumkin. Maxsus uycha ichida yashaydigan yoki hujayvasi sovutli 
bir hujayrali suvo'tlar o'zaro teng yoki teng boMmagan qismga 
boMinadi. BoMinish tugagach eski uycha yoki sovutni tashlab 
yangisini hosil qiladi.
Kokkoid tuzilmaii suvo'tlardagi vegetativ boMinish soddaligiga 
k o ‘ra am yoboidga uxshab ketadi. U bir yoki bim echa yo'nalishlarda 
ro 'y berib, yakka hujayra yoki koloniyani hosil qiladi. Oddiy 
ipsim onlam ing boMinishi bitta, plastinka shakldagilarda ikkita. 
boshqalarda uch va undan ko‘p yo'nalishlarda amalga oshadi.
Ipsimon tuzilmaii suvo'tlarda vegetativ ko'payishni ikkinchi 
xili yani kurtaklanish ham ro 'y beradi. fpni uzunasiga o'sishi 
hujayrani uzayishiga olib kelsa, interkalyar usulida kurtaklanish 
ro 'y berib, yonbosh qismini hosil qiladi. Yonbosh kurtakni hosil 
qilgan hujayra endi bo'linishdan to'xtaydi. Yashil suvo'tlardan 
Drciparnaldia
turkumining markaziy qismi va undan tarmoqlangan 
yon qismlari birm uncha maydarok hujayralardan iborat. Yonbosh 
shoxlanish yashil suvo'tlardan 
C-haetophoraceae, Cladophoraceae
oilalarga xos va qizil suvo'tlarning barcha turlarida ham ro 'y beradi. 
Suvo'tlarni bir hujayralilardan ko'p hujayralilargacha murakkab- 
lashib borishi bilan birga uning vegetativ ko'payishida ham 
takom illashuv ro 'y bergan.
Koloniya hosil qilgan suvo'tlarda ko'payish bo'laklarga 
bo'linib ketishi,uni chekkasidagi hujayra yoki hujayralar guruh ini 
ajaralib ketishi bilan amalga oshadi. Koloniyani ko'payishiga 
undagi hujayralam i jadal ravishda o'sishi yoki tashqi muxitning 
ta ’siri hisoblanadi. Koloniyani ko'payishi uni ikki bo'lakga 
bo'linishi bilan ham ro 'y beradi. Masalan, tillarang suvo'tlarda 
(Synura) hujayralari eng katta o'lcham ga yetgach, koloniya teng 
ikkiga boMinadi.
45

---

K o‘p hujayrali ipsimon 
va 
parcnxim atoz luzilmali suvo'tlardagi 
bo'linish davrida ulardagi 
o 'sis h
joylarini 
joylariishiga 
b o g iiq holda 
tallom ning diffuz, interkalyar, apikal o'sishi ro'y beradi. Agar 
tallomdagi har bir hujayra b o lin a olsa, ularda diffuz o ‘sish ro ‘y 
berib, u Siphonophyceae da kuzatiladi. Ipsimon suvo'tlardagi 
interkalyar o ‘sish eng oddiysi hisoblanadi. Apikal o ‘sish tukima 
tuzilmalilarda k o ‘p uchraydi.
Suvo‘tlardagi vegetativ ko ‘payishlavdan biri uni boMaklarga 
boMinib ketishi boMib u turlicha ko'rinishlarda: gormogoniyalar, 
gonidiyalar, kokkilar, ipni boMakchalarga uzilishi, rizoidlarni o ‘sishi 
kabi b o ‘ladi. BoMaklarga boMinishning sababchisi mexanik ta’sir, 
masalan, suv to iq in i, uni oqim i, hayvonlam i g'ajishi yoki ular 
orasidagi mavjud aloqalarni buzulishi hisoblanadi. Keyingisi k o 'k - 
yashil suvo‘tlarida keng tarqqalgan boMib, gorm oniylar yordamida 
amalga oshadi, sinfni nom lanishi ham shundan. Gormoniy hosil 
boMishidagi 
boMaklarga 
b o ‘linishi 
trixomadagi 
birnecha 
hujayralarni haloqati bilan sodir boMadi. Har bir gormogoniy 2-3 
yoki ko‘proq hujayralardan iborat boMib, ular ajratadigan shilimshiq 
yordam ida (agar bo‘lsa) sirpanib yoki to‘lkinsimon harakatlauib 
asosiy qism idan ajralib ketadi. H ar bir gormogoniy yangi suvoMni 
hosil qiladi. Gormogoniyga o ‘xshagan hujayralar guruhi qalin po ‘st 
bilan o'ralgan bo‘lsa ularni