Шахс ва жамият ўқитувчи учун услубий қўлланма

Давлат – сиёсий тизимнинг асосий институти. Ижтимоий ривожланиш натижасида ҳар бир халқ тарихида давлат турли вазиятларда, турли даврларда вужудга келган. Давлатнинг пайдо бўлиши ҳақида бир-биридан фарқ қиладиган бир қанча назариялар мавжуд.
1. Патриархал назария вакилларининг (Аристотель, Филмер) фикрича, давлат оиланинг эволюцияси натижасидир, давлат бошлиғи патриархал оила бошлиғига ўхшайди ва ундаги жараёнлар оиладаги муносабатлар каби тузилган.
2. Диний назариялар давлатни ҳам бошқа ижтимоий ҳодисалар қатори илоҳий каромат сифатида тушунтиради; гўёки худо одамларга ўзи белгилаб берган меъёрларни “туҳфа” қилади ва уларнинг бажарилиши устидан назорат қилади.
3. Шартнома назарияси вакиллари (Г.Гроций, Т.Гоббс, Ж.Ж.Руссо) давлатнинг вужудга келишини кишилар ўртасидаги келишув, шартнома сифатида тушунтирадилар. Кишилар келишувидан давлатнинг вужудга келиши ҳақидаги тасаввурлар Эпикурда ҳам учраган. Бу назарияга мувофиқ, суверенитет умуман халққа тегишли, ҳукмдорлар эса халқ вакиллари бўлиб, халқ олдида ҳисобот бериб туради ва халқ хоҳишига кўра алмаштирилади.
4. Гегелнинг давлат ҳақидаги таълимоти унинг “Бутун воқеълик оқилонадир” деган асосий формуласидан келиб чиқади. Гегель (1770-1831) табиат ва жамият ҳодисаларининг асосида, демакки, давлат ва ҳуқуқ асосида ҳам, абсолют руҳий ва ақлий ибтидо – “абсолют ғоя” ётади, деб ҳисоблайди. Унинг фикрича, давлат ахлоқ амал қилишининг олий шаклидир, у ҳеч кимнинг манфаатларига хизмат қилмайди, балки ўзича абсолют мақсад ҳисобланади. Гегель таълимотида давлат олий қадриятларнинг акс этиши сифатида тасвирланади, у шахсга нисбатан олийлик ҳуқуқига эга. Инсоннинг олий мажбурияти эса – давлатнинг муносиб аъзоси бўлишдир. Шунингдек, Гегель фуқаролик ҳодисасининг сиёсий-ҳуқуқий моҳиятини асослаб беради ва ватанпарварлик шахснинг муҳим белгиси эканлигини айтади.
5. Истило назарияси XIX аср охири – XX асрнинг бошида вужудга келган ва тарқалган. Унинг асосчилари (Л.Гумилович, К.Каутский, Е.Дюринг ва б.) мазкур ғоянинг тўғрилигига исботни машҳур тарихий фактлардан (масалан, Германия ва Венгрия давлатларининг вужудга келишидан) қидирганлар. Австриялик тадқиқотчи Л.Гумилович шундай ёзади: “Тарих бизга давлатнинг фақат зўравонлик орқали вужудга келганидан бошқа бирорта мисолни кўрсата олмайди. Бундан ташқари, бу ҳамма вақт бирор бегона қабиланинг кучсизроқ, аммо ўтроқ бўлишга улгурган аҳолини босиб олиши ва бўйсундириши сифатида намоён бўлган”.
Давлатнинг асосий шакллари тўғрисидаги ҳозирги замонавий тушунчалар қўлланманинг 118-119-бетларида акс этган бўлиб, улар умумлаштирилган ҳолда қуйидаги жадвал шаклида кўрсатилиши мумкин: