Шахарлар ва кишлоклар гео-узб

Farg`ona iqtisodiy rayoni aholisi o`sishning xududiy kesimi (1989-2007yy) 

1989-yil 

2007-yil 

№

 

Shahar va tumanlar   

Aholisi (ming 

k.) 

% hisobida  

Aholisi (ming 

k.) 

% hisobida  

O`sish (% 

hisobida) 

 

Andijon viloyati  

1721,3 

100,0 

2409,3 

100,0 

139,9 

1 

Andijon shahri  

290,5 

16,9 

369,5 

15,0 

123,7 

 

2 

Tumanlar: 

Andijon  

 

133,7 

 

7,8 

 

196,1 

 

8,1 

 

146,6 

3 

Asaka  

168,9 

9,8 

245,5 

10,2 

145,3 

4 

Baliqchi  

104,6 

6,1 

149,2 

6,2 

142,6 

5 

Buloqboshi  

- 

- 

109,1 

4,5 

- 

6 

Bo`z  

37,9 

2,2 

53,5 

2,2 

141,1 

7 

Jalaquduq  

103,2 

6,0 

145,2 

6,0 

140,6 

8 

Izboskan  

130,6 

7,6 

184,6 

7,7 

141,3 

9 

Marhamat  

92,9 

5,4 

132,2 

5,5 

142,3 

10 

Oltinko`l  

98,5 

5,7 

132,8 

5,5 

134,8 

11 

Paxtaobod  

101,1 

5,9 

146,0 

6,0 

144,4 

12 

Ulug`nor  

32,7 

1,9 

46,8 

1,9 

143,1 

13 

Xo`jaobod  

135,6 

7,9 

85,8 

3,6 

0,632 

14 

Shaxrixon  

145,1 

8,4 

198,2 

8,2 

136,5 

15 

Qo`rg`ontepa 

290,5 

16,9 

159,5 

15,0 

123,7 

 

Namangan viloyati  

1470,8 

100,0 

2134,5 

100,0 

145,1 

1 

Namangan shahri  

304,2 

20,7 

418,6 

19,6 

137,6 

 

2 

Tumanlar: 

Kosonsoy  

 

98,6 

 

6,7 

 

150,4 

 

7,0 

 

152,5 

3 

Mingbuloq  

65,3 

4,4 

93,6 

4,4 

143,3 

4 

Namangan  

110,7 

7,5 

172,7 

8,1 

156,0 

5 

Norin  

87,9 

6,0 

124,0 

5,8 

141,0 

6 

Pop  

115,8 

7,9 

166,8 

7,8 

144,0 

7 

To`raqo`rg`on  

115,0 

7,8 

170,0 

8,0 

147,8 

8 

Uychi  

120,9 

8,2 

177,2 

8,3 

146,5 

9 

Uchqurg`on  

96,0 

6,5 

134,7 

6,3 

140,3 

10 

Chortoq  

105,4 

7,2 

152,3 

7,1 

144,4 

11 

Chust  

140,5 

9,6 

207,7 

9,8 

147,8 

12 

Yangiqo`rg`on  

110,5 

7,5 

166,5 

7,8 

150,6 

 

Farg`ona viloyati  

2141,7 

100,0 

2920,3 

100,0 

136,3 

 

1 

V.bo`y-chi shaharlar: 

Marg`ilon  

 

146,8 

 

68 

 

193,3 

 

66 

 

131,6 

2 

Farg`ona  

198,4 

92 

2269 

78 

114,3 

3 

Quvasoy  

59,0 

27 

730 

25 

123,7 

---

4 

Qo`qon  

179,6 

83 

2134 

73 

118,8 

 

5 

Tumanlar: 

Beshariq  

 

157,9 

 

74 

 

1711 

 

59 

 

108,3 

6 

Bag`dod  

1079 

50 

1645 

56 

152,4 

7 

Buvayda  

1112 

52 

1681 

58 

151,1 

8 

Dang`ara  

950 

44 

1363 

47 

143,4 

9 

Yozyavon  

530 

28 

793 

27 

149,6 

10 

Oltiariq  

1164 

54 

1671 

57 

143,5 

11 

Oxunboboev  

1116 

52 

1446 

50 

129,5 

12 

Rishton  

1428 

67 

1574 

54 

110,2 

13 

So`x  

- 

 

566 

19 

- 

14 

Toshloq  

1003 

47 

1501 

51 

149,6 

15 

Uchko`prik  

1139 

53 

1728 

59 

151,7 

16 

Farg`ona  

1565 

73 

1756 

60 

112,2 

17 

Furqat  

- 

- 

931 

32 

- 

18 

Kuva  

1310 

61 

1938 

66 

147,9 

19 

Uzbekiston  

1605 

75 

1833 

63 

114,2 

 

Jami  

53338 

100,0 

74646 

100,0 

139,9 

 

 

O`zbekistonda  mustaqillikdan  so`ng  o`tkazilgan  iqtisodiy  islohatlar, 

shuningdek  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  kechayotgan  jarayonlar  urbanizatsiya 

darajasiga  ham  o`z  ta`sirini  o`tkazdi.  1989  yil  respublikada  shahar  aholisi  8040,9 

ming kishini (40,6%) tashkil etgan, 2007 yilda esa bu ko`rsatkichlar 9584,6 ming 

kishini,  respublika  aholisiga  nisbatan  35,9  %  ko`rsatkichga  ega  bo`ldi.  Bundan 

mamlakat  urbanizatsiya  darajasi  keyingi  yillarda  tushganligi  qayd  etiladi.  Bunga 

asosiy  sabablarda  biri  mustaqillikdan  so`ng  O`zbekistonda  xududidan  rusiyzabon 

aholining ko`chib ketishi (chunki rusiyzabon aholining aksariyat qismi shaharlarda 

yashagan)  sabab  deb  ko`rsatilgan  bo`lsa,  ikkinchi  tamondan  qishloq  aholisining 

shaharlarga nisbatan tez o`sishidir. Bundan tashqari, shahar aholisida tug`ilishning 

qishloqlarga nisbatan ancha past ekanligi ham fikrimizning dalilidir.  

 

Xulosa  o`rinda  shuni  aytib  o`tish  kerakki,  1989-2007  yillar  oralig`ida 

Farg`ona  iqtisodiy  rayoni  aholisi  tarkibida  respublikada  bo`lgani  singari  tub 

o`zgarishlar  yuz  berdi.  Hozirgi  kunda  Farg`ona  iqtisodiy  rayonida  aholi  o`sishi 

asosan qishloq tumanlaridan iborat bo`lgan Namangan viloyati hisobiga bo`lmoqda 

va  bunday  holat  yaqin  kelajakda  saqlanib  qoladi.  O`z  navbatida  Andijon  va 

Farg`ona  viloyatlarida  er  resurslarining  cheklanganligi  va  shahar  aholisining 

nisbatan ko`pligi sababli iqtisodiy rayon miqyosida aholining o`sish su`ratlari asta-

sekinlik bilan turg`unlashib boradi.  

 

Jizzax viloyati tog`li xududlar qishloqlarining rivojlanish xususiyatlari 

 

Jizzax  viloyati  tog`li  xududlariga  baxmal,  Zomin,  Forish,  G`allaorol, 

Yangiobod  tumanlari  kiradi.  Ularning  umumiy  er  maydoni  17,0  ming  km  kv, 

viloyat umumiy  er  moydonining 80  foizi, aholisi 491,2  ming kishi bo`lib,  viloyat 

umumiy aholisining 45 foizini tashkil etadi.  

 

Mintaqa  O`zbekiston  Respublikasining  qishloq  xo`jaligi  rivojlangan 

xududlardan  biridir.  Viloyat  aholisining  asosiy  qismi  ham  qishloqlarda  istiqomat 

qiladi.  (74  %,  2007  y.).  Shu  bilan  birga  qishloq  aholi  manzilgohlarining 

joylashuvida ham o`ziga hos ijtimoiy – iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlari mavjud.  

---

 

XX  asr  o`rtalarigacha  yirik  qishloqlar  asosan  tog`  va  tog`  oldi  zonalarida 

joylash  bo`lib,  Mo`g`ol,  Sartyuz,  Oykor,  Bog`ishamol  kabi  qishloqlar  Sangzor 

vodiysida,  G`o`bdun,  Ko`kbuloq,  Mirzabuloq  va  boshqa  qishloqlar  G`allaorol 

tekisligida,  G`allakaor,  Gulshan,  Charvodor,  Omongeldi,  Qizilqum,  Qoraobod, 

Eshbuloq singari bir qancha qishloqlar esa Zomin va Nurota tog` oldi xududlarida 

lentasimon  ko`rinishda  shakllangan.  Qishloqlarning  bunday  xududiy  tashkil 

topgani  aholining  kata-kichik  soy  va  daryolar  atrofida,  suvga  yaqinroq 

joylashishga bo`lgan intilishidir.  

 

Respublikamiz iqtisodiyotini asosini qishloq xo`jaligi tashkil etilganligi bois 

Jizzax  viloyati  aholisining  asosiy  qismi  ham  bog`dorchilik,  chorvochilik  va 

lalmikor  donchilik  bilan  shug`ullanib  keladi.  Masalan,  G`allaorol  tumani  g`alla 

etishtirishga,  Forish-uzumchilikka,  Baxmal  tumani  olma,  Zomin  esa  donli  ekinlar 

etishtirishga iqtisoslashgan.  

 

Ta`kidlash  joizki,  viloyat  xududidagi  cho`llarning  keng  mikyosda 

o`zlashtirilishi sobiq Ittifoq davrida amalga oshirilgan va bu tog` hamda tog` oldi 

aholisini cho`lga ko`chirish orqali amalga oshirilgan. Albatta, aholining ko`p qismi 

cho`lga  o`z  ixtiyori  bilan  ko`chib  borgan,  chunki  usha  davrda  tog`  qishloqlarida 

mehnat  resurslarining  ish  bilan  ta`minlanishi  ancha  chegaralangan  bo`lgan.  Agar 

o`sha davrdagi cho`l va tog` qishloq aholi manzilgohlari bir-biri  bilan solishtirilsa, 

juda  katta  farqlarni  ko`rish  mumkin.  Ayni  vaqtda  tog`  va  tog`  oldi  zonalaridagi 

qishloqlar  kengayib  bormoqda,  aholining  tirikchilik  manbai  yana  usha 

bog`dorchilik, chorvochilik va lalmikor donchilik bo`lib qolgan.  

 

Jizzax  viloyatidagi  tog`  va  tog`  oldi  xududi  qishloqlari  Baxmal,  Zomin, 

Yangiobod, G`allaorol, Forish tumanlarida joylashgan. Qolgan tumanlar esa asosan 

o`zlashtirilgan  cho`l  xududlarida  tashkil  topgan  bo`lib,  ular  ham  o`z  navbatida 

o`ziga hos demografik xususiyatlarga ega.  

 

 

Tumanlar 

Tumanga 

bo`ysinuvchi 

shaharlar 

Shaharcha

lar 

Qishloq 

fuqarolik 

yig`inlari 

Qishloq axolii 

manzilgohlari 

Mahallalar 

soni 

Bahmal  

- 

1 

10 

102 

6 

Zomin  

1 

1 

12 

80 

23 

Forish  

- 

2 

11 

112 

17 

G`allaorol  

1 

2 

14 

106 

19 

Yangiobod  

- 

- 

5 

30 

15 

 

 

Jadvaldan ko`rinib turibdiki, eng ko`p qishloqlar, ya`ni Omongeldi, Gulzor, 

Arnasoy,  Garasha,  Qizilqum,  Qoraobod,  Norvon,  Egizbuloq,  Omonsoy,  Forish, 

Uxum  kabi qishloqlar  Forish  tumaniga to`g`ri  keladi.  Bu  tumanning xududi  9670 

km kv bo`lib, aholisi 75,6 ming kishini tashkil etadi. Ushbu tumanning katta qismi 

cho`l  mintaqasida  joylashgan  va  bu  cho`l  xududida  bir  qancha  xo`jaliklar  tashkil 

qilingan  bo`lsada,  yirik  qishloqlar  ko`proq  tog`  va  tog`  oldi  zonasida  o`rnashgan. 

Katta yoshli tuman aholisining asosiy qismi qishloq va o`rmon xo`jaligida band.  

 

Viloyat  tumanlari  aholisining  ko`pligi  ham  qishloqlarda  istiqomat  qiladi. 

Bunda  urbanizatsiya  ko`rsatkichi  15  foizdan  (Zomin  tumani)  28,8  foizgacha 

(Jizzax  tumani)  farq  qiladi.  Tog`li  tumanlar  aholisining  turmush  tarzi  qishloq 

---

xo`jaligi  bilan  bog`lik.  Bu  xududlarda  shahar  va  shaharchalar  mavjud,  lekin 

ularning aholisi xam deyarli to`liq agroiqtisodiyot tizimida band.  

 

Shu jumladan: 

Shu jumladan: 

Tumanlar   Umumiy 

aholi  

Ayollar  

Erkaklar  

Qishloq 

aholisi  

Ayollar  

Erkaklar  

Baxmal  

117,7 

58,8 

58,9 

106,9 

52,9 

54,0 

Zomin  

131,8 

66,1 

65,7 

89,0 

43,9 

45,1 

Forish  

74,7 

37,5 

37,2 

61,1 

30,1 

31,0 

G`allaorol  131,8 

66,2 

65,6 

96,8 

47,8 

49,0 

Yangiobod   23,1 

11,8 

11,3 

23,1 

11,8 

11,3 

 

 

Jadvaldan  ma`lum  bo`ladiki,  tog`li  tumanlarda  qishloq  aholisi  ko`pchilikni 

tashkil qiladi. Bugungi kunda tog` xududlardagi qishloqlarning rivojlanishiga katta 

e`tibor berilmoqda, xonadonlarni gazlashtirish, elektr ta`minotiya. Maishiy xizmat 

ko`rsatish  kabi  ijtimoiy  infra  tuzilma  shoxobchalari  eng  chekka  joylargacha  etib 

borgan. Masalan: Forish tumani qishloqlari tabiiy gaz bilan 72,1 foiz, toza ichimlik 

suvi bilan 65,9 foiz, Baxmal tumani qishloqlari tabiiy gaz bilan ta`minlangan (2007 

y). Har bir yirik qishloqda tibbiy yordam puktlari, maktablar, ayirimlarida kollejlar 

ko`rilgan.  Ko`payib  borayotgan  aholi  va  kengayib  borayotgan  qishloqlar  turmush 

darajasini ko`tarish hozirgi sharoitda asosiy masalalardan hisoblanadi.  

 

Shu  bilan  tog`  qishloqlarining  kengayib  borishi  bir  qancha  muammolarni 

keltirib chiqaradi.  

-  birinchidan,  aholi  toboro  «yuqorilab»,  ya`ni  tog`  etaklarigacha  joylashib, 

tog`larning muxofaza hududlarigacha kirib bormoqda; 

-  Ikkinchidan,  aholi  asosan  chorvochilik  bilan  shug`ullanadigan  qishloqlarda 

chorva  tuyog`i  ko`payib,  tabiiy  landshaftlarga  zarar  keltiradi,  dorivor  va  kamyob 

o`simliklarning kamayib va yo`qolib ketishiga olib keladi; 

-  Uchinchidan,  aholi  ko`payishi  Bilan  kishilarning  tog`larga  qatnovi  ko`payib 

boradi, bu esa o`ziga hos tabiatga ega bo`lgan tog`lardagi muxitning ifloslanishi va 

buzilishiga sabab bo`ladi.  

 

Shu  o`rinda  unutmasligimiz  lozimki,  tog`lar  mamlakatimizning  estetik 

boyligi  hisoblanadi.  Shu  bois  ularni  barqaror  rivojlanishi  qonuniyatlariga  binoan, 

kelajak uchun asrashimiz lozim. Bu erlarda rekreatsiya va turizm, xususan agro va 

ekoturizmni rivojlantirish imkoniyatlari mavjud.  

 

Yuqorida 

ta`kidlangan 

muammolar 

tobora 

keskinlashib 

borishi 

mumkinligini  hisobga  olgan  holda,  ularning  oldini  olish  uchun  kuyidagi  choralar 

qo`llanilishi maqsadga muvofiq: 

•

 

Tog` qishloqlarida aholi uy – joylari qurilishini tarkibga solish; 

•

 

Aholi  joylashuvi  va  uy  –  joy  qo`rish,  foydalanishi  mumkin  bo`lgan 

xududlar chegarasini qat`iy belgilash; 

•

 

Qishloq  joylar  aholisini  doimiy  ish  bilan  ta`minlash,  sanoat  korxonalari, 

aholiga xizmat ko`rsatish (servis) saholarini rivojlantirish; 

•

 

Tog` qishloqlari aholisining turmush darajasini yaxshilash,  mavjud mehnat 

resurslaridan samarali foydalanish;  

---

•

 

Tog`  xududlarida  zamonaviy  rekreatsiya  va  turizm  infratuzilmasini 

shakllantirish; 

•

 

Tog`li xududlar er – suv resurslari va ularning muhofazasini ta`minlash. 

Ushbu 

muammolarni 

xal 

etish 

Jizzax 

viloyati 

ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlanishida  muxim  ahamiyat  kasb  etadi.  Shu  bilan  birga  tog`  mintaqalari  va 

ularning  cho`l  xududlari  bilan  o`zaro  integratsiyasini  amalga  oshirish 

shakllanishiga asos bo`ladi. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

13