Шахарлар ва кишлоклар гео-узб

Suv resurslarining shaharlar taraqqiyotiga ta`siri  

 

er  usti  suvlari  tabiiy  landshaftning  asosisy  elementi  bo`lib,  xududlarni 

shaharsozlik  maqsadlarida  baholashda  muhim  omil  sifatida  xizmat  qiladi.  Suv 

resurslariga qarab ko`p xollarda aholi va ishlab chiqarish tarmoqlari joylashtiriladi.  

 

Gidrologik ko`rsatkichlardan daryo to`rining zichligi, o`zanning qiyaligi, uni 

kengligi va uzunligi, daryo oqimining tezligi, yil fasllari bo`yicha suv sarfi, ko`llar 

maydoni  va  chuqurligi  kabilar  birmuncha  muhim.  Mazkur  ko`rsatkichlarni  holati 

aholi manzillarini barpo qilishda, sanoatni suv bilan ta`minlash, qishloq xo`jaligini 

rivojlantirish,  aholi  dam  olish  zonalarini  tashkil  etishda  hal  qiluvchi  ta`sir 

ko`rsatadi.  

 

Shaharlar  to`ri  va  xududiy  tizimining  vujudga  kelishi  gidrografik  omillar 

bilan chambarchas bog`liq. Bu borada shaharlarning katta-kichikligi bilan ularning 

suv resurslari hajmi o`rtasida qonuniy aloqqadorlik mavjud. Yirik daryolar buy iva 

del`talarida, odatda, katta shaharlar hosil bo`lgan. Masalan, Gang daryosida Dehli, 

Kalkutta, Dakka, Nil del`tasida Qohira, Dunay bo`yida Vena, Budapesht, Belgrad, 

Dnepr yoqasida Kiev va Dnepropetrovsk, Volga daryosi bo`ylab Nijniy Novgorod, 

Qozon,  Volgograd  shaharlari  shakllangan.  Ayrim  shaharlar  nisbatan  kichik 

daryolar  yaqinida  joylashgan  bo`lsada,  geografik  o`rnining  qulayligi  bois, 

allaqachon millioner shaharlar sirasiga kirgan. Ushbu toifaga Temza estuariysidagi 

London,  Sena  yoqasidagi  –Parij,  Volga  va  Oka  daryolari  oralig`idagi  Moskva, 

Neva  qo`yilishidagi  –  Sankt  –  Peterburg,  Chirchiq  buyidagi  Toshkent  boshqa 

ko`plab  shaharlarni  misol  qilib  keltirish  mumkin.  Yuqoridagi  shaharlarning 

aksariyati  o`zlari  joylashgan  mamlakat  va  mintaqalarda  markazlar  sanalib, 

xududlar iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishida asosiy rolni bajaradilar.  

 

Chunonchi,  Parijning  geografik  o`rnini  qo`layligi  Frantsiya  davlatini 

mustahkamlashda  ham  munosib  o`rin  tutgan.  Bu  haqda  E.Reklyu  shunday  edi: 

«Parij  Frantsiyadagi  buyuk  yo`llar  tutashgan  katta  uchburchakning  cho`qqisida 

o`rnashgan.  Ushbu  yo`llar  shimol  va  shimoli-g`arbda  –La-Mansh  va  Shimoliy 

evropa  tekisligiga,  janubiy-sharqqa  –Rona  va  O`rtaer  dengiziga  ham  da  janubi-

g`arbga – Garonna va pireneyga yo`nalgan» (Pertsik e.N., 1991.b.162). 

 

Parijning  poytaxt  vazifasini  egallashiga  ham  geografik  o`rni,  eng  avvalo, 

gidrogeografik  o`rni,  ya`ni  suv  yo`llariga  nisbatan  joylashuvi  yordam  bergan. 

---

Yuliy  Tsezar  davrida  Frantsiya  Qirolligining  markazi  Lugdun  (Lion)  shahri  edi. 

O`rta asrlarda esa Orlean va Tur shaharlari ham mamlakat dorulsaltanati bo`lishga 

qilgan.  Aynan  suv  yo`llari  orqali  savdo  qilishning  qulayligi  bois,  Parij  poytaxt 

sifatida tanlangan. Chunki, o`rta asrlarda nisbatan arzon transport-bu suv transporti 

hisoblangan.  O`sha  davrlardan  beri  Parij  Frantsiyaning  siyosiy  markazi  vazifasini 

bajarib kelmoqda shahar gerbida kumush kemaning tasvirlanganligi ham uni arzon 

transport yo`lida joylashganligidan dalolat beradi.  

 

Vengriya  poytaxti  Budapesht  shahrining  mikrogeografik  o`rni  nihoyatda 

qulay.  Shahar  Dunay  daryosining  Karpat  tog`lari  janubi-g`arbidan  O`rtadunay 

tekisligiga  chiqish  nuqtasida  o`rnashgan  G`oyat  qulay  tabiiy  tugunda  va 

mamlakatning  barcha  xududlari  uchun  bir  hildagi  ta`sir  kuchiga  egaligi  (u 

Vengriyaning deyarli markazida joylashgan) Budapesht poytaxt sifatida tanlangan.  

 

Ukrainiyaning  Xar`kov  shaxrida  rivojlanishi  ham  o`ziga  hos.  Shahar 

bugungi  mavqeyga  aynan  geografik  o`rnining  qulayligi  sababli  erishgan.  U 

Ukrainani  Rossiyaning  markaziy  qismi  va  Volga  bo`yi  rayoni  hamda  Kavkaz 

mintaqasi  davlatlari  bilan  bog`lovchi  chorrohada  joylashgan.  Ammo  Xar`kovning 

tabiiy  landshafti  shaharsozlik  uchun  qulay  emas.  K.I.Arsen`ev  ta`biri  bilan 

aytkanda, shahar noqulay sharoitda, katta daryolardan uzoqda, suv resurslari bilan 

yaxshi  ta`minlanmagan,  grunt  suvlari  ifloslangan  xududda  shakllangan.  Bunday 

vaziyat  shaharning  rivojlanishida  ayrim  muammolarni  keltirib  chiqaradi.  Qisman 

ana  shu  noqulayliklar  sababli  Xar`kov  poytaxt  funktsiyasini  Kievga  boy  bergan. 

Demak,  shaharlarning  tabiiy  sharoiti,  eng  avvalo,  suv  resurslariga  nisbatan 

joylashuvi uning rivojlanishini rag`batlantirishi yoki, aksincha, taraqqiyotiga g`oya 

bo`lishi mumkin.  

 

O`rta  Osiyo,  hususan  O`zbekiston  sharoitida  shaharlar  taraqqiyotida  ham 

gidrografiyaning  ta`siri  yuqori.  Diyorimizda  qadimda  daryo  va  daryochalarning 

qo`yilish  qismida  yoki  del`tasida,  suv  miqdoriga  mos  holda,  shaharlar  paydo 

bo`lgan,  ko`pgina  soylar  o`zlarining  shaharlari,  vohalari  bilan  ajralib  turgan. 

Masalan,  So`x  daryosi  –  Qo`qonga,  Isfarasoy-Konibodomga,  Chortoksoy  va 

Namangansoy-Namanganga,  Kosonsoy  –  Kosonsoy  va  To`raqo`rg`onga, 

shohimardonsoy Marg`ilonga hayot bag`ishlangan. (Soliev A.S., 2000,b.51) 

 

Buxoroi  Sharifning  vujudga  kelishi,  shahar  rivojlanishidagi  qiyinchilik  va 

muammolar  ham  ma`lum  darajada  uning  Zarafshon  daryosi  kuyi  qismida 

joylashganligi  bilan  bog`liq.  Shahar  mikrogeografik  o`rni,  ya`ni  tabiiy  sharoiti 

qulay emas. U cho`l zonasida rivojlanayotgan shaharlar sirasiga kiradi. Ma`lumki, 

cho`l zonasida barqaror iqtisodiyotning rivojlanishini belgilaydigan omillardan biri 

suv  resurslaridir  (cho`lning  cho`l  bo`lishini  sababi  ham  suvsizlikdir).  Qolaversa, 

o`lkaning  boy  madaniy  tarixi,  avvolambor,  suv  manbalari  va  suvg`orish 

dehkonchiligining  qadimdan  targ`ib  ekanligi  bilan  bevosita  aloqadordir.  Shu 

sababdan mintaqa aholisining joylanishi asosan suv rusurslari va o`larning xududiy 

tarkibi bilan belgilanadi.  

 

Darhaqiqat,  Buxoro  viloyati  xududi  mamlakatimizda  sifatli  ichimlik  suviga 

talabchan mintaqalardan biridir. Shu tufayli, viloyat shaharlarining taraqqiyoti ham 

biroz sust. G`ijdivon, Romitan, Vobkent kabi manzilgohlar ming yillik tarixga ega 

bo`lsalarda,  hamon  kichik  markazligicha  qalmoqda.  Bunga  ularning  geografik 

---

o`rnini  noqulayligi  sababchidir.  Cho`l  sharoitida  shaharlarni  iqtisodiy  geografik 

o`rni  deganda-o`larni  faqat  yo`llargagina  emas,  balki  suv  manbalariga  ham 

nisbatantutgan  mavqey  tushiniladi.  Bu  jihatdan  olib  qaraganda,  viloyat 

shaharlarining aksariyatini geografik o`rni noqulay.  

 

Garchi mintaqada toza ichimlik suvi manbalari cheklangan bo`lsada, suvdan 

foydalanish darajasini qoniqarli deb bo`lmaydi. Suvdan xo`jasizlarcha foydalanish 

davom  etmoqda.  Ayirim  shaharlarda  erlarni  vodoprovod  orqali  sug`orilganligiga, 

avtomashinalarni yoki boshqa buyumlarni toza ichimlik suvida yuvilayotganligiga 

duch  kelamiz.  Ba`zi  joylarda  bu  odatiy  holga  aylanib  qolgan.  BTM  ning 

ma`lumotiga  ko`ra,  insonning  normal  hayoti  hayoti  uchun  kuniga  kamida  20  litr 

sua kerak. Sanuzellar 50 litr suv iste`mol qiladi. Dunyoga turli mahsuotlarga talab 

oshgani  sayin  suvga  bo`lgan  ehtiyoj  ham  ortib  bormoqda.  Agar  jahonda  1;1 

mlrd.odam  kuniga  suv  bilan  kifoyalansa,  evropoliklar  jon  boshiga  200,  AQShda 

400  litr  suv  sarflashadi.  Bugun  43  mamlakatlatdagi  tahminan  700  mln,  odam 

insonga kerak bo`lgan minimal ehtiyojdan ham kam suvga egalar. 

 

Hisob-kitoblar qaraganda biz evropa davlatlariga nisbatan chuchuk suvni 2-3 

marta  ko`p  isrof  qilamiz.  Holbuki,  ichimlik  suv  zahiralari  yurtimizda  evropadagi 

singari  serob  emas.  Buning  ustiga  shaharlarda  aholi  soni  va  uning  xo`jalik 

faoliyatini  rivojlanishi  bilan  suvga  bo`lgan  talab  kundan-kunga  oshib  bormoqda. 

Ammo ichimlik suvi bilan ta`minlovchi manbalar o`zgarmay qalmoqda. Qolaversa, 

Buxoro  viloyatiga  toza  ichimlik  suvi  asosan  tashqi  xududlardan,  hatto  qo`shni 

davlatlardan  ham  kirib  keladi.  Bu  esa  suvdan  yanada  tejamli  va  samarali 

foydalanishni  taqoza  etadi.  Aks  holda  shimoliy  Xitoy,  Hindiston  va  Afrikaning 

Sahroi  Kabirdagi  mamlakatlar  aholisi  singari  bizda  ham  insonlar  suvsizlikdan 

qiynalishlari mumkin.  

 

Viloyatda  toza  ichimlik  suvi  muammosini  bartaraf  etishda  shaharlardagi 

suvdan  foydalanuvchi  barcha  mijozlarni  suv  o`lchagich  apparatlari  bilan 

ta`minlash  katta  ahamiyatga  ega.  Shaharlar  aholisi  va  korxona  muassasalarda 

ichimlik suvi to`g`risida targ`ibot-tashviqot ishlarini olib borish, xalqning ekologik 

madaniyatini  yuksaltirish  ham  ijobiy  natija  beradi.  Ana  shundagina  viloyat 

shaharlarida  toza  ichimlik  suvi  isrofgarchiligini  oldini  olishga  va  suvdan  oqilona 

foydalanishga  erishish  mumkin.  Suv  resurslarini  etarli  bo`lishi  cho`l  sharoitida 

shaharlarni bir hil me`yorda rivojlanishning garovidir.