Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

§. Сўзлардаги каби аффиксларда ҳам полисемия, с и н о н и м и я, о м о н и м и я ва антоним и я ҳодисалари мавжуд.

§. Аффиксал полисемия. Аффикслар ҳам, худди сўзлар каби, кўп маъноли (полисемантик) бўлиши мумкин. Масалан, -чилик аффикси қуйидаги маънодаги отлар ясайди:

1. 
   Асосдан англашилган нарса етиштириладигаи соҳани ифодаловчи от ясайди: пахтачилик, уруғчилик, чорвачилик, узумчилик каби.
   
2. 
   Асосдаи англашилган нарса-ҳодисанинг борлик ҳолатини билдиради: пиишқчилик, мўлчилик, арзончилик каби.
   
3. 
   Асосдан англашилган тушунча билан боғлиқ бўлган ишни англатади: улфатчилик, тирикчилик, ўртоқчилик каби ва ҳ.
   

Сўз ясовчи -чи, -ма, -ли, -ла каби аффикслар ҳам кўи маъ- ноли аффикслардир («Сўз ясалиши» бўлими, 19, 22, 24-§ларга қаранг).
Кўп маънолилик фақат сўз ясовчи аффиксларга эмас, балки форма ясовчи аффнксларга ҳам хос. Масалан, -са аффикси ёр- дамида ясалувчи феъл формаси ўндан ортиқ маънога эга («Морфология» бўлнмининг 23-§ ига қаранг).
Кўи маъиоли аффикс англатадиган маънолар ўртасида боғ- ланиш бўлади. Масалан, -чи, аффикси тракторчи, спортчи, бу- фетчи, комбайнчи каби сўзларда касб-мутахассислик эгасини; ҳашарчи, жангчи, сайрчи сўзларида эса иш-фаолиятда қатна- шувчи шахсни билдирувчи от ясаяпти. Лекин иккала ҳолатда ифодаланаётган маънолар ўртасида боғланиш борлиги сезила- ди — иккаласида ҳам умуман шахс оти ясаляпти. Айнаи бир шаклдаги (кўрииишдаги) аффикснинг маънолари ўртасида боғланиш бўлмаса, у кўи маъноли (полисемантик) аффикс эмас, омоним-аффикс саналади. Масалан, -ма аффикси ҳам кўп маъноли аффикс, ҳам омоним-аффикс: I. Сифатясайди: 1. Пред* метнинг феълдан аиглашилган ҳаракат усули билан тайёрла- нишини, юзага келишини билдирувчи сифат ясайди: қисқартма (сўз), ағдарма (этик), қайнатма (шўрва), ивитма (палов), тер- ма (команда) каби; 2. Феълдан англашилган ҳаракат предмет- кинг одатдаги, ўзига хос белгиси эканини билдирувчи сифат ясайди: кўчма (қум), сочма (ўқ), бурама (мих) каби. -ма



аффиксига хос бу икки маъно ўртасида ўзаро боғланпш мав- жуд. Демак, бу ўринда -ма кўп маъноли сифат ясовчи аффикс.

2. 
   От ясайди: 1. Феълдан англашилган ҳаракат натижасида юзага келадиган нарса, предмет атамасини билдиради: уюшма, эритма, чўкма, сузма каби; 2. Нарса-предметнинг феълдан анг* лашплган иш-ҳаракатга мўлжалланганини билдиради: йўқлама, тугма, қўлланма, кўргазма кабн. От ясовчи -ма аффиксининг бу икки маъноси ўртасида ҳам боғланиш бор. Демак, от ясовчи -ма аффнкси ҳам кўп маъноли. Лекин сифат ясовчи -ма аф- фикси билан от ясовчи -ма аффиксининг маъноси ўртасида боғланиш йўқ. Шупниг учуи от ясопчи -ма аффикси билан сифат ясовчи -ма аффикси омопим-аффикс.
   

22. 
    §. Аффиксал омонимия. Маъноси ўзаро боғлиқ бўлмаган, ҳар хпл аффиксларнинг шаклан (фонетик жиҳатдан) бир хил бўлпши аффкксал омонимия ҳодисасини ҳосил қилади. Шаклан бир хил, лекин маъноси бутунлай бошқа-бошқа бўлган аффикс- лар омоним-аффикслар дейилади. Буни қисман юқорида -ма аффикси мисолида ҳам кўрдик.
    

Омонимлик ҳодисаси бир хил ёки турли хил аффикслар ўр^ тасида бўлиши мумкин:

1. 
   Сўз ясовчи аффикслар: -ки аффикси: 1) от ясайди: турт- ки, тепки, кўчки; 2) сифат ясайди: ички, кечки, устки.
   
2. 
   Форма ясовчи аффикслар: -(и)ш аффикси: 1) ҳаракат
   

номи формасини ясайди: ўқиш (ўқимоқ), сўзлаш (сўзламоқ);

2. 
   биргалик даража формасини ясайди: ювиш (бирга ювмоқ), олиб бориш (бирга олиб бормоқ).
   

3. 
   Сўз ясовчи аффикс билан форма ясовчи аффикслар: -им аффикси: 1) от ясапди: ўрим, йиғим, терим; 2) иккинчи шахс, бирлик англатувчи эгалнк формасини ясайди: қўлим, китобим, қаламим.
   
4. 
   Аффикснинг омонимлиги юқоридагилардан мураккаб ҳо- латда бўлиши мумкин: -ма аффиксп: 1) от ясайди: сузма, кўр- газма; 2) сифат ясайди: ивитма (палов), ясама (сўз); 3) феъл- нинг бўлишсиз формасини ясайди: борма, айтма, сўрама.
   

23. 
    §. Аффиксал синонимкя. Аффиксларнинг шаклан ҳар хил, умумий маъноси бир хил бўлиш ҳодисаси аффиксал сино- нимия дейилади. Демак, аффиксал синонимия вазифаси бир хил бўлган аффикслар доирасида, яъни сўз ясовчи ёки форма ясов- чи аффиксларнинг ўз доирасида бўлади: бехабар — хабарсиз (бе- ва -сиз сифат ясовчи); едир — егиз (-дир ва -гиз орттирма даража формасини ясовчи).
    

Сиионим-аффиксларнинг умумий маъноси бпр хил бўлса-да, лекин улар қандайдир ўзига хос томонлари билан бир-биридан фарқланади. Бу фарқлар синоним-аффиксларнинг маъно оттен- касида, қўллаииш доирасининг кенг ёки торлигида ва бошқа- ларда кўринадн. Масалан, сифат ясовчи -ли, -дор, сер-, ба- аффцкслари ўзаро синоним: савлатли, савлатдор, серсавлат, ба-

савлат. Лекин буларнинг ҳар бири ўзнга хое хусусиятга эга. Масала-н, -ли аффикси булар ичида энг актив аффикс; -дор, сер- аффикслари билан ясалган сўзларда белги даражаси куч- ли бўлади: мазмунли — сермазмун — мазмундор. Бироқ, сер- Е-а -дор аффиксларининг қўлланиш доирасн анча чегаралангаи ва буларнннг маъносида ҳам, қўлланишида ҳам маълум нозик фарқлар мавжуд. Қиёсланг: серсоқол — соцолдор, маҳсулдор — сермаҳсул; серғайрат (лекнн ғайратдор дейилмайди), кўкрак- дор (лекии серкўкрак дейилмайдн) ва б.

24.