Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

Ш. ШОАБДУРАҲМОНОВ, М. АСҚАРОВА, А. ҲОЖИЕВ, И. РАСУЛОВ, X. ДОНИЁРОВ

Ҳозирги ўзбек адабий
тили

ПЕДАГОГИКА ИНСТИТУТЛАРИНИНГ ФИЛОЛОГИЯ факультети СТУДЕНТЛАРИ УЧУН ДАРСЛИК.
ЎзССР Маориф минцстрлиги тасдиклаган'

ТОШКЕНТ «ЎҚИТУВЧИ» 1980

I ҚИСМ

Тақризчилар:

|1п:и)мнА номндяги 1ошкент Давлат педагогика ниститутииинг

ўпбск тилшунослиги и;| ўмбси тили иа адабиётини ў ҳамда филология фанл

ШАРТЛИ ҚН
Л. Қ. — Лбдулла Қаҳҳор
Л. Қод,— Лбдулла Қодирий
Лс. М. — Лсҳад Мухтор
/>'. К. — Берди Кербобоев
/:. III, — Ёқубжон Шукуров
/Қ. III. — Жумаииёз Шаригюв
//. — Иброҳим Раҳим
М. Исм.—Мирзакалои Исмоилий
Мирм. — Мирмуҳсин
II. С. — Назир Сафаров
(). — Ойбек
0. /:. — Одил Ёқубов
II. Т. — Парда Турсун

2. 
   Қ. —• Пиримқул Қодиров
   

Р. Ф. — Раҳмат Файзий

, қозоҳ филологияси
қитиш методикаси кафедралари
ари доктори, ирофессор
ФАТТОҲ АБДУЛЛЛНП
: Қ А Р Т М А Л Л Р
С. А.—Садриддии ЛГшии
С. Аҳм. — Саид Аҳмад
С. 3. — Саида Зуннунсва
«С. Ўзб.»—«Совст Ўзбекистоии» газетаси
С. Ан. — Суииатклла Анорбоев
У. — Уйғуи

2. 
   Р. — Шароф Рашидов
   

Ш. — Шуҳрат
//. — Яшии
Ғ. Ғ. — Ғафур Ғулом
Ҳ. Н. — Ҳаким Назир
Ҳ. 0. — Ҳамид Олимжон
Ҳ. Ғ. — Ҳамид Ғулом.
Ш. — Ҳусайн Шамс

((2) «Ўцитувчи» нашриёти, 1980 60602 304
^Ш~353(Ӧ4) 80 ^П2~^{§0 46}°2000000

СУЗ БОШИ

«Ҳозирги ўзбек адабиЗ тили» курси педагогика олий ўқув юртларининг ўзбей тили ва адабиётй факультетлари студентля- рига мўлжаллангаи бўлиб, куренинг асоспй вазифаси студеит- ларга ҳозирги ўзбек адабий тилининг фонетик системаси, лек- сикаси, сўз ясалиши, грамматик қурилиши, пунруацион систе- маси ҳакида изчил билим бериш, булар асосида уларда ўзбек адабий тили нормалари бўйича малака ^осил қилишдир.
Тақдпм қилинаётган дарслик «Ҳозиргй 5'³бек адабий тили» курси бўйича яратилаётгаи дарсликнииг биринчи қисми бўлиб, курснинг «Лексикология», «Фразеология», «Фонетика», «Гра- фика», «Орфография», «Орфоэиия», «Морфемнка», «Сўз ясали- ши», «Морфология» бўлимларини бирлаштиради. Дарслик шу курс бўйича тузилган программа асосида яратилди.
Дарсликии яратишда совет тилшупослари, рус тилшуносли- ги, туркология, жумладан, ўзбек тилшуиослигининг кейинги бар- ча ютуцлари ҳисобга олинди. Тил материалларииинг чуқур таҳ- лилига асосланган янги хуЛосалар, мулоҳазалариинг дарслик- да ўз аксини топишига ҳаракат қнлинди.
Айни вақтда 1957 йилда нашр қилинган «Ҳозирги замон ўз* бек тили», В. В. Решетовнинг 1959 йилда чиққан, «Узбекский язйк. Фоиетика», А. Н. Кононовнинг 1960 йилда нашр қилинган «Гр амматика современного узбекского литературного языка», У. Турсуиов, Ж. Мухторов, Ш. Раҳматуллаевларнинг «Ҳозирги ўзбек адабий тили», М. И. Матусевичнинг 1970 йилда нашр қи- лииган «Современный русский язык, Фонетика», «Грамматика современного русского литературного языка», «Наука» нашриё- ти, М., 1970 йил ва 1975 йил «Фан» нашриётида чои этнлган «Узбек тили грамматикаси» (I том, Морфология) сннгари ки- тоблардан фойдаланилди.
Дарсликда ўзбек тилинииг фонетик системаеи, лексик ҳоди- салари, грамматик категориялари, сўз ясаш, сўз ўзгартишнинг маҳсулдор усулларннинг программа талабига мос характерис- тикаси берилди. Кам маҳеулли ҳодисаларни санаб ўтиш билан



чегаралаиилди. Лдабий тил иормаларини акс эттирувчи қоида- лар яигп тадқиқотлар, ҳозирги ўзбек адабий тилининг турли жаирлари, фуикционал стилларига хос адабиётлардан тўилаи- гаи яиги жоплн тил материаллари асосида берилди. Бунда ўз- бек тили материалларига асосланган традициои қоидаларга ҳам амал қплинди.
Дарслпк тавсифий ва норматив характерда бўлиб, бунда адабпи тил нормаларининг қатъий кодификациясини бериш, ифоданипг содда.ва ихчам, равон ва изчил бўлиши, ортиқча фараз қилишларга ўрин бермаслик авторларнииг диққат марч казида турди.
Тил ҳодисаларини тушунтиришда (тавсифлашда) тил фор- ма ва мазмун бирлигидан иборат деган тезисга асосланилди, Мазмунга оид ҳодисалар иложи борича умумлаштирилди. Фор* ма ва мазмун муносабати масаласига алоҳида эътибор берил- ди. Мунозарали, ҳал қилинмаган масалаларда традицион қои- далар берилди, айрим масалаларда янги фикрлар айтилди.
Дарсликнинг комиозициясн ва қурилиши мавжуд қўлланма- лардан фарқ қилади. Морфемика, сўз ясалиши алоҳида бўлим қилиб ажратилди.
Дарсликда қабул қилинган терминология ўзбек тилшунос- лиги тараққиётининг ҳозирги босқичи терминологиясига мос- лаштирилди.
Дарсликнииг бўлимлари авторлар ўртасида қуйидагича тақсимланган: «Қириш»— И. Расулов, X. Дониёров, А. Ҳожиев; «Фонетика», «Графика, орфография ва орфоэпия»—X. Дониё- ров; «Лексикология»— X. Дониёров, А. Ҳожиев; «Фразеоло- гня», «Лексикография», «Морфемика», «Сўз ясалиши», «Мор- фологияга кириш», «Отнииг функционал формалари», «Сифат», «Феъл», «Равиш», «Модал сўз»— А. Ҳожиев; «От»— И. Расу» лов, Сон», «Олмош»—М. Асқарова; «Ёрдамчи сўзлар», «Ун- дов», «Тақлид сўз»— Ш. Шоабдураҳмонов.

к и Р и ш

1. 
   §. Маълумки, ҳозирги даврда дунёда 2500—3000 га яқин тил бор. Буларнинг ҳар бнрининг 5^;з тарихи, тақдири, жамият ҳаётида тутган ўрни, мавқеи бор, албатта. Бу тиллар геиетик жиҳати, типологияси, ижтнмоий моҳияти, ёзувга эга- ёки эга эмаслиги, унда гаплашувчиларнинг умумий миқдори каби бел- гилари билан ўзаро фарқланади. Бизнинг кўп миллатли ривож- лаигаи социализм мамлакати — Совет Иттифоқимиздаги тил ҳаёти бошқа мамлакатлардаги тил ҳаётидан бутунлай ажра- либ туради.
   

Бугуиги кунда Советлар мамлакатида 130 та туб халқнииг тили иш кўраётир. Бундаи 70 таси адабий тил ҳисобланади. Бунииг элликка яқини Совет ҳокимияти йилларидагина ўз ёзу- вига эга бўлдм. ]3у тиллар 15 иттифоқдош ва 20 автоиом рес- иубликада, 8 автопом область ва 10 миллий округда «энг му- ҳим алоқа воситаси» (В. И. Ленин) сифатида хизмат қилаётир. Булариииг ҳаммаси теыг ҳуқуқли бўлиб, бир-бирини бойитиб, коммунизм қуриш идеалларига хизмат қилаётир. Ана шу тил- лардан бири ҳозирги ўзбек тилидир.
Узбек тили ўзининг узоқ тарихий тараққиёти давомида бошқа системага кирувчи уиллар ичида араб ва форс тиллари билан, хусусан, эрон (форс) тиллари группасига кирувчи то- жик тили билан яқин муносабатда бўлиб келган. Ана шунинг учун ҳам ўзбек тилининг лексикасида араб ва форс-тожик тил- ларининг элементлари кўи учрайди. Лекин, умуман олганда, ўзбек тилида туркий тилларга хос хусусиятлар ҳал қилувчи ролни эгаллайди. Чунки ўзбек тили туркий тиллар группаси (оиласи)га киради ва шу группага (оилага) мансуб бўлган озарбайжон, қозоқ, туркман, қирғиз, қорақалпоқ, татар, уйғур, турк, бошқирд, чуваш, ёқут, тува, олтой, қумиқ, қорачой, бал- қар, қараим, гагауз каби бошқа тиллар билан фонетик, лексик ва грамматик томондан қатор умумийликларга эга. Масалан, ўзбск тилидаги тоғ, озарбайжон ва туркман тилларидаги дог, қозоқ ва қорақалпоқ тилларидаги тау, қирғиз ва олтои

тилларидяги тпо сўзлари шаклан бир-бирларига ўхшаш бў- либ, ўзаро бир оз фярқ қилса ҳам, лекин улариииг бнр маи- бадан кслиб чпқцанлигини аиглаб олиш қийии эмас. Худди шуига ўхшаш умумий томонлар бу тилларнинг фонстикаси па грамматик қурилишида ҳам кўи учрайди. Шу билан бирга, бу тиллариииг барчаси ўзига хос хусусиятларга ҳам »га.

Шуии ҳам алоҳида қайд қилиб ўтиш керакки, туркий тил- лар груипасрга кирувчи тил'ларда сўзлашувчи халқлар. асосаи СССР территориясида Жойлашган. Демак, бу тилларда гапла- шунчи аҳоли ўзинийг йжтимоий-иқти'содий ҳаёти, сиёсий эъти- қодн, даилат тузуми ва маданияти жиҳатидан катта совет оиласига бирлашган бўлиб, улар совет ҳокимияти йилларида таркиб топгаи янги ижтимоий бирлик — совет халқи бирлиги- пинг ажралмас қисмини ташкил этади. Шунга кўра, уларнинг тилларидаги аввалги умўмийлик билаи бир қаторда янги совст ҳаӧти туфайдй юз берган жуда кўи янги томоилар ва бирлаш- тируичи хусусиятлар ҳам пайдо бўлмоқда. Бундай хусусиятлар туфайли СССРдаги ҳар бир тил ўз ривожланишининг чексиз имкопиятлари асосида СССРдаги бошқа қардош тилларнинг ҳам имкоииятларидан фойдаланиб, янада бойимоқда ва ривож- лаимоқда.
«Лснинча миллий сиёсат изчиллик билан амалга оширила- ётганлиги натижасида,— деб ёзган эди Л. И. Брежнев «Рус ти* ли СССР халқлари дўстлиги ва ҳамкорлиги тили» Бутунит- тифоқ илмий-назарий конферендиясининг қатнашчиларига қут- лонида,— мамлакатимизнинг барча иттифоқдош'ва автоном рес- публикаларида, автоном областлари ва округларида маданият, фан, халқ маорифини ривожлантиришнинг самарали жараёни дапом этмоқда. Бунда СССРдаги барча миллат ва элатларнинг тнллари жуда муҳим роль ўйнамоқда. Улар тенг ҳуқуқли ва вркип ривожланиб, бир-бирини бойнтиб, социалистик мазмун- нимг таркнбий муштараклиги билан бирлашган миллий мада- лиятларпннг тараққиётига хизмат қилмоқда».
Итти(|)оқдош республикаларда коммунизм идеаллари учун хизмат қилаётган тилларнинг бири ўзбек социалистик милла- чииши' тпли — бнзнинг миллий адабий тилимиздир.
Бу тпл мамлакатимизда кишиларнинг социалистик қурилиш йилларпда цужудга келган янги ижтимоий-тарихий бирлиги — сопет халқнипиг таркибий қисми бўлган ўзбек халқининг, итти- фоқимизда аҳолн сонининг миқдори жиҳатдан славянлардан кейип нккпнчп ўринда турган туркий халқлар ичида аҳолиси- иииг сопига кўра эмг йирик бўлган ўзбек халқининг миллий адабпй тмлпдмр.

(>

УЯБҒК АДЛБИЙ ТИЛИ ВА УНИНГ ТАРАҚҚИЁТ БОСҚИЧЛАРИ

2. 
   §. Адабий тил умумхалқ тилининг ишланган, сайқаллаш- тирилган ва маълум нормага солинган формасидир. Демак, ўз- бек адабий тили ўзбек тилининг диалектлари, оддий сўзлашув тили ва жаргонларидан тамоман фарқланади, шу халқ вакил- лари учун уму.мийлиги билан характерланади.
   
3.