Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

§. Узбек адабий тилининг тарихи уч катта даврни ўз ичи- га олади:

1. 
   Қадимги туркий адабий тнл,
   
2. 
   Эски ўзбск адабий тили.
   
3. 
   Ҳозирги ўзбек адабий тили.
   

4. 
   §. Қадимги туркий адабий тил X—XII асрларни ўз ичига олади.
   

Узбек адабий тили дастлабки даврларда умумтурк адабий тили сифатида X—XI асрларда ташкил топган. Бу фикр даст- лаб А. Ы. Самойловичнинг «Чиғатой адабий тилида жўқчилик унсурлари» номли ишида баён қилгшгаи. Дарҳақиқат, қадимги адабий тилимизнинг энг нодир намуналаридан бўлган «Қугад- ғу билиг», «Ҳибатул ҳақойиқ», «Девону луғотит турк» кабй дунёга машҳур ■ бўлган ёдгорликларимиз ҳам бу фикрки тас- диқлайди. Лекин бу давр адабий тили фақат ўзбекларнинг, яъни фақат ўзбек халқига мансуб бўлган кишиларнинггина адабий тили бўлмай, Урта Осиёда яшовчи барча туркий халқ- лариииг умумий адабий тили бўлган. Шунннг учун ҳам бу ада- бий тил қадимги туркий адабий тил деб аталади ва уига умум- туркий адабий тил сифатйда қаралади.
б-§. Эски ўзбек тили XI11—XV асрларда шаклланган бў- лнб, у Улуғ Октябриииг арафасигача бўлган даврни ўз ичига олади. Бу давр адабий тилининг шаклланиши ва ривожлани- шида Алишер Иавоийнинг роли ниҳоятда каттадир. Алишер Иавоий ўзининг жаҳонга машҳур дурдона асарлари билан ўз- бек адабий тилини бадиий сўз маҳорати, бадиий ва амалий стилистика нуқтаи назаридан жаҳон миқёсига олиб чиққан бўлса, «Муҳокаматул луғатайн» сингари ноёб илмий асари би- лан эски ўзбек адабий тилини, унинг бадиий стилистикасиии илмий-назарий жиҳатдан асослаб берди, эски ўзбек адабий ти- лининг ўша даврдаги норматив ҳолатини ва келгуси истиқбо- лини амалдй биринчи бўлиб, илмий асосда белгилаб берди. Она тилининг ўз ички ресурсларидан, ички им'кониятларидан кенг фойдаланиш масаласиии кўтариб чиқдн. Айни вақтда Алишер Навоий ўзининг бу асарида биринчи марта адабий тилни бошқариш проблемасини ўртага ташлаб, уни ўз замо- насига иисбатан энг юқори даражада ҳал қилиб берди.
Эски ўзбек адабий тили, асосан, XIII асрдаёқ шаклланиб улгурган эди. Бу давр адабий тили кўп жиҳатдан ўзининг халқ тилига яқинлиги билан кўпгина олимларнинг эътиборини ўзига



тортиб келади. 'Дарҳақиқат, XIII—XIV асрларда яратилган баъзи адабий ёдгорликларнинг тили (жумладан, Лутфий, Атойи, Дурбек, Хоразмий асарларииинг тили) Алишер Навоий асарларииинг тилига нисбаган ҳозирги адабий тилимиз ва жонли халқ тилига баъзи ҳолларда анча яқин туриши ва тушу- иилишининг бирмунча енгиллиги билан характерланади. Бу- нинг ҳам ўз сабаблари бор. Масалан: номи тилга олинган шоирларнинг кўпчилиги Алишер Навоийга нисбатан асосий аҳо- лиси тўла ўзбекча гаплашган жойларда яшаганлар. Иккинчи- дан, Алишер Навоий гўдаклигиданоқ араб-форс мактаби муҳи- тида таълим-тарбия олгаи, шунииг учун унинг ижодига бу муҳит ўз таъсирини кўрсатган. Учинчидаи, Алишер Навоий бош- қа шоирларга нисбатан жуда улкан муаммоларни кўтариб чиққан ва ҳаётнинг жуда кўи соҳаларига қўл урган. Шубҳа- сизки, муаммоларнинг мураккаблиги, кенг кўламлилиги ва хилма-хиллиги ҳам қисмаи бўлса-да, унинг асарлари тилида, хусусан, лексикасида ўз аксини топгаи.
Шунга кўра, умуман олганда, эски ўзбек адабий тили На- воийгача шаклланган эдн дейиш мумкин. Чунки бу тил Урта Осиёнинг шарқида ҳам, шимолида ҳам, қисман жанубида ҳам мавжуд эди ва иш кўрган эди. Лекин у Навоий даври ва дара- жасида бир бутун адабий тил сифатида ишланмаган, шакллан- маган ва ривожланмаган эди. Эски ўзбек адабий тилининг бир бутун адабий тил сифатида тўла шаклланиши ва кенг кўламда ривожланиши Навоий номи ва хизматлари билан боғлиқдир. Алишер Навоийнинг эски ўзбек адабий тилини ривожлантириш- даги буюк хизмати шунда эдики, у бу тилда жаҳон адабиёти хазинасининг дурдоналаридан бўлиб қолган асарлар яратди ва бу тилнн ўша даврнинг энг баркамол тилларидан бўлган араб ва форс тиллари даражасига кўтарди. Шу билан бирга, бу тил- ■нинг имкониятлари араб ва форс тилларииинг имкониятлари- дан асло қолишмаслигини илми^Г-назарий жиҳатдан асослабги- на қолмай, уни амалда ўз ижоди намунасида тасдиқлаб' ҳам берди. Навоий ўзигача бўлган адабий тил рамкасини кенгай- тирди, унинг формасини мукаммаллаштирди, бадиий воситала- рнни кўпайтирди, уларни камолот босқичига кўтарди.
Алишер Навоий эски ўзбек адабий тилида жуда кўп янги формалар, янги услублар яратди, шимол, шарқ ва жанубдаги тарқоқ ҳолдаги адабий тилнинг формаларини бирлаштириб, унинг хизмат қилиш доирасини янада кенгайтирди. У ўз даври- нинг мукаммал адабий тил нормасини яратди. Навоий бу ҳақ- да фахрланиб:*
Олибмен тахти фармонимға осон,
Черик чекмай Хитодин то Хуросон.
Агар бир қавм, гар юз„ йўқса мингдур,
Муайян турк улуси, худ менингдур...

«



Кунгул бермиш сўзимга турк, жон ҳам;
Не ёлғуз гурк, балким туркмон ҳам.
ёки:
Турк назмида чу мен тортиб алам,
Айладим ул мамлакатни ящалам
деб ёзгаиида тамомила ҳақли эди.
Эски ўзбек адабий тилиминг гоксак даражада ривожлани- шида ҳсч кнм Алишер Павоннчалик хизмат қилгаи эмас, Ана шу маънода Ллншер Павоий ҳақли равншда ўзбек адабий ти- линипг асосчиси ҳисобланади.
Алншер Навоийдаи кейин узоқ вақтгача эски ўзбек тилй рамкаларииинг деярли ўзгармай қолгаилиги ҳам шу билан изоҳланади. Икки хонлик ва икки адабий муҳитда таълим кўр- гаилигнга қарамасдан, Алишер Навоий ғазаллари тили билан Муҳаммад Шайбонин ғазалларининг тйли бир-биридан айтар- лик фарқ қилмайди. Алишер Навоий асарлари тилидан ҳатто упдап бир-икки аср кейин яшагаи Заҳириддин Муҳаммад Бо- бпр, Муҳаммад Солнҳ, Нншотий, Муҳаммад Хоксор сингари июирлар асарларииинг тилида ҳам деярли фарқ йўқ. Фақат Маыраб, Подирабегим, Увайсий асарлари тилигина Навоий аеарлари тилига иисбатаи бир оз соддароқлиги ва тушунарли- лпгп билап фарқ қилади. Ҳатто XIX асрнинг охирларида яша- гпп Муқимин, Фурқат, Млхмур вл Лваз Утарларнинг асарлари тплидл ҳлм 11 пп(>н 11 аслрллрп тплппипг мураккаблиги асосан 1Ч11\Л1!ппП қолглплнгн кузлтиллдн. Лекин, умумаи олганда, Мах- мур пл Муқнмнй даврларига келиб, эски ўзбек адабий тилида лпчлгипа япги сўзлар, иборалар ва формалар пайдо бўлган эдп. Адлбий талаффуз нормалари ҳам замонавий халқ тили тллл(|)фузига анча яқинлашган, хуллас, эски адабий тил замини* дл яратилажак янги адабий тилнинг базаси юзага кела бош- лаган эди. Бу соҳада, айниқса, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзийнинг алоҳида хизмати бор.

6. 
   §. Ҳозирги ўзбек адабий тили — ўзбек социалистик мил- латииинг миллий адабий тилидир.
   

Маълумки, тилдаги ўзгаришлар тўсатдан бўладиган «иорт- лаш» йўли билан эмас, балки аста-секин эскининг тўла бори- шп, мукаммаллашуви йўли бнлан юз беради. Бунда, шубҳасиз, ба'ьзи бир эски сўзлар ва формалар архаиклашиб,, истеъмол- дап чиқа боради. Лекин, умуман олганда, тил ҳодисалари вақт

1. 
   л тарих синовларига жуда катта бардошли бўлади. Фақат жуда катта ижтимоий ҳодисалар содир бўлгандагина тилда ҳлм жуда катта ўзгаришлар юз бериши, ҳатто эски адабий тил нпгиси билан алмашиниши мумкин.
   

Улуғ Оқтябрь социалистик революцияси худди ана шундай оламшумул воқеалардан ҳисобланади. Шунинг учун ҳам Ок- тябрь революциясидан кейин янги ўзбек адабий тили халқ ти- ли асосида янгидаи ташкил топди — том маънодаги халқчил ўзбек адабий тили юзага келди. Адабий тилнинг луғат состави тез суръатлар билан бойиди, грамматик қурилиши янада сил- лиқлашиб, хизмат қилиш доираси ва стилистик имкониятляри кенгайди. Шу билан бир қаторда эски адабий тил заминида қадимдан ривож топгаи бадиий стиль билан бир қаторда ил- мий ва публицистик стиль ҳамда расмий иш стилининг жуда кўи турлари ва тармоқлари пайдо бўлди. Адабий тилда, янги- дан яратилган жуда кўп замонавий терминлар билан бир қа- торда, янги терминология ҳам юзага келди. Адабий тилнинг халқ тили билан алоқаси кучайди. Натижада буюк қардошлик оиласида ривожланаётган ўзбек социалистик миллатинииг за- монавий, етук, мукаммал ва баркамол адабий тили юзага кел- ди, улғайди ва тараққий этмоқда.
ҒЗБЕК МИЛЛИЙ ТИЛИ

6.