Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

ўт (ет)тил олди—феъл (ўтмоқ)

ўт (зт) — от (ички органнинг бир тури)

3. 
   ўт (от)— тил орқа — майса —от
   
4. 
   ўт (от)—тил орқа-—олов — от
   

Қипчоқ шеваларида буни шундай кўрсатиш мумкин:

ўт) 1) ўтмоқ (феъл)
ўт } ^{тил олди} 2) ички органнинг бир тури (от)

\

ўр

^Г ЎР ЎР

УР
УР

тил олди

тил орқа

1. 
   сочнй ўрмоқ
   
2. 
   баландлик
   
3. 
   ўжар одам
   

1. 
   бедани ўр
   
2. 
   чуқурлик
   

тур — тил орқа
бўл— тил олди
бўл — тил орқа
бўз — тил олди
бўз — тил орқа

• 
  тил олди
  
• 
  тил орка
  

уч

уч уч ■

■тил олди ■тил о,'қа

Огзаки адабий нутқимиздаги каби қипчоқ шеваларида ҳам қуйидаги сўзларда ў товуши тил олди ва тил орқа шаклда қўл- ланади ва икки-уч хил маъноин ифодалайди. Масалан:
тўр — тил олди 1) уйиинг тўри
2) сетка, балиқ, бедана тутадиган тўр

1. 
   ажратмоқ, бўлмоқ
   
2. 
   тайёрлан
   

1. 
   материал
   
2. 
   бўз — ер, ишланмаган ер, бўз йигит
   
3. 
   ранг — бўз (от)
   

1. 
   ўзлик
   
2. 
   , ўзмоқ, пойгада ўз
   

Узбек тилининг қипчоқ шеваларида ҳам огзаки адабий нут- қимиздаги каби у фонсмаси ҳам ў фонемаси сингари иккита мустақил фонемани ташкил этади. Бу фикрни қуйидаги мисол- лар тасдиқлайди:

1. 
   3 рақами (сои)
   
2. 
   осмонга уч (феъл)
   
3. 
   қаламнинг учи (от)
   

1. 
   хил (от)
   
2. 
   енгни тур (феъл)
   
3. 
   ўрниигдаи тур ((|;еьл)
   

1. 
   рўйхат туз (феъл)
   
2. 
   ош тузи (от)
   

1. 
   беданинг бури (қуриб тўкилган бар- ги; от)
   
2. 
   лабни бур (феъл)
   
3. 
   отни бур, гапгш бур (феъл)
   

ун — тил олди 1) унмоқ, униб-ўсмоқ (феъл)
ун — тил олди 2) товуш (от)
ун — тил орқа 3) ун (от)
Қипчоқ шеваларида и товуши ҳам юқоридагн каби икки
мустақил фонеманн ташкил этади. Масалан, бир хил позицияда келган тиш сўзида и унлиси тил олдида талаффуз қилинганда «киши тиши»ни англатади. Тил орқа қилиб талаффуз этилгаи- да эса, «ташқари» маъносини ифодалайди. Ис сўзи тил олдида 'г^лаффуз қилингаида, «ҳид» маъносини, тй^ орқа қилиб та-

I ^П1УР- пгур пгур - I тур ■

тил олди
■ тил олди
тил орқа
туз — тил олди
туз | _ту₃ — _{тнл 0}р^_а
бур■

■тил олди

бур

ун

бур — тил орқа



лаффуз этилганда эса «қурум», «ифлослик» маъносини англа-¹ тади. Шунинг учун ёзма адабий тилда 6 та унли бўлса, бу ше^ валарда унлилар 9 тадир. Қипчоқ шеваларидаги о, э, а фонемалари адабий тилимиздаги о, э, а фонемаларидан деярли фарқ қилмайди.
АКУСТИҚА ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ¹

5. 
   §. Юқорида фонеманинг учта томони борлиги ва буларда| маъно ажратиш фонеманинг асосий томони эканлиги баён қи» линди. Товушнинг учта асосий томонидан яна бири, унинг эши- тилиши, яъни акустик томонидир. Товушнинг эшитилиши ҳақи- да бирор тушунча ҳосил қилиш учун, бир оз бўлса-да, акустг ' кадан хабардор бўлиш керак.
   

Нутқ товушларига физик ёки акустик аспектда қаралс{ уларда аввало икки хил белги кўзга ташлаиади: булардан би^ ри — товушнинг сифат белгиси, иккинчиси эса миқдор белги- сидир.

6.