|
§. Траискрипция1 сўзм иккм хил маънода ишлатилади: кснг маънода атоқли, географик, тарихий ва боигқа номлар- нинг маълум бир қоида асосида берилишини; тор маънода эса маълум тил ва унинг шеваларига оид сўзларни ёки чет тилга оид сўзларни талаффузига кўра айнан ёзиб олишни англатади. Бу сўз кўиинча кейннги маънода ишлатилади.
Демак, нутқ товушларини аниқ ифодалаш учун ишлатила- диган ёзув транскрипция дейилади.
Траискрипция пршщиплари ўзига хос хусусиятлари бнлан орфографмя.ва унимг мрнмципларидан (фонетик, морфологик, тарихий-традмцмом кабн) фарқ қилади. Биринчидаи, транскрип- цияиммг асосмй нринципига кўра сўзлар қамдай эшитилса, шун- дай ёзмб олммади. Иккмнчмдаи, орфографияда одатда бир то- , пуш бир ҳарф бнлам: пфодаланса ҳам, лекии баъзаи бир товуш иккн ҳарф (белгн) бплап ёкп, аксиича, икки топуш битта ҳарф билан берилшпн мумкпп. Трапскрппцияда эса ҳамма вақт бир топуш бир ҳарф (бслгп) бнлап бсрилади.
Траискрипцион белгилар одатда маълум ўзгаришлар кири- тиш орқали традицион алфавитлар (латин, рус, ўзбек алфави- ти кабилардан) асосида тузилади: Лекин уларга қўшимча бел- гилар ҳам қўшилади. Шунииг учуи транскрипцион белгилар со- ни асос қилиб олииган алфавитдаги ҳарфлар сонидан кўп бў- лади. Учипчидан, траискрнпцияда асосий белгилар билан бир қаторда диакритик белгилар ҳам ишлатилади.
Асоснй белгига қўшилган қўшимча белги диакритик белги дейи- лади. Масалан, тил олди ў (ӧ) ни тил орқа ў(о) дан фарқлаш учуи асосий белгипипг устнга иккита нуқта қўйилади. Ана шу қўйил- гаи иккн иуқта диакрнтик белги саналади. Тўртинчидан, транскрип- цияда орфографияда қабул қилинган баён аломатлари, нуқталар кўпин- ча бошқа маъиоларда қўлланади. Масалан, баҳор сўзи транскрипция- да бсг.ар дсб ёзилади. Бу сўздаги а дан кейинги икки нуқта а нинг чўзиқ талаффуз қилинишини билдиради. Латии алфавити асосида ту- зилиб тилшунослнкда кенг қўлланадиган траискрипция халқаро фоие- тик алфавит (мсждупародиый фоиетический алфавит — МФА) номи билан юритилади. Узбск тилшунослиги ва ўзбек диалектологиясида одатда рус графикаси асосида тузилган транскрипция қўлланади (масалан, В. В. 1’сшстои, Ш. Ш. Шоабдураҳмонов ва бошқаларнинг
1 Транскрипция — лотипча ЦамкЫрИо — «цайта гяиш».
транскрипциялари). Лекин баъзан латин графикаси асосидаги транс- крипция ҳам учраб туради (А. К. Боровков ва бошқаларда).
Транскрипцияиинг бир неча турлари ,маълум: фонетик
транскрипция, фонематик (фоиологик) транскрипция ва бош- қалар. Булар ичнда энг аннғи фонетик транскрипция бўлиб, у асосаи диалектологик ишларда қўлланади. Унииг вазифаси тилдаги товушларни мумкии қадар тўлиқ ва барча нозиклик- лари билан ифодалашдир.
Фақат фоиемаларнигина ҳисобга олиш учун ишлатиладигаи транскрипция фонематик (ёки фонологик) транскрипция дейи- лади.
§. Узбек тилида рус графикаси асосида айрим товуш- ларни ифодалаш учун ишлатилган транскрипция белгилари қуйидагича:
Унлилар учун а(а) — тил олди, лаблашмаган, кенг унли (ада- бий орфографик а). Ўзбек адабий тилининг ҳамма шеваларида уч- райди. Адабий тилимиздаги энэ, мэнэ, сэллэ, кэллэ, лэйлэк каби сўзлардаги а ни ифодалаш учуи қўлланади.
а — тил орқа, лаблашмаган, кенг унли. Бу белги кўпроқ ўз- бек тилининг қипчоқ шеваларидаги о ни ифодалайди. Масалан: ата, бала, баш.
о
а —тил орҳа, лаблашмаган, кенг унли (адабий орфографик о). Ўзбек адабий тилининг ҳамма шеваларида учрайди. Асосан адабий тилдагн о товушини, шунингдек, Тошкент, Андижон, Фаргона, Қўкрн, Жиззах, Ўш шеваларидаги о товушини ифодалаш учун қўл- ланилади: ата, бала, бар, лалэ.
э — тил орқа, лаблашган, кенг унли.
Асосан ўзбек тилипинг Самарқанд, Бухоро, Қарши шаҳар тппк- даги шеваларда учрайдиган о товушини ифодалаш учун ишлатилади. Шунингдек, Тошкент, Шаҳрисабз ва бошқа шеваларда ҳам баъзан учраб турадн: Раънэ, бэлэ, нэр, бэмэр, экэ, экэ.
э — тил олди, лаблашмаган, ўрта кенг унли (ад.-орф. э(е), Узбек тилинннг ҳамма шеваларида учрайди: кэл, кэт, эчки, кэч, тэр.
9 — тил олди, лаблашган, ўрта кенг унли (ад.- орф. ў). Ўзбех тилининг ҳамма шеваларида учрайди: врдэк, кел, вк/пэм, квклэм.
Самарқанд, Бухоро шаҳар типидаги шеваларда тил орқа ў тс- вушининг вазифасини ҳам бажаради: ғеза, вртағ, жвра каби.
о — тил орқа, лаблашган, ўрта кенг унли (ад.-орф. ў). Ада- бий тнлдаги ў товушининг тил орқа вариантидир. Узбек тиЛи- нинг Самарқанд, Бухоро шаҳар типидаги шевалардан бошқа ҳамма шеваларда учрайди: орақ, қол, йол.
у — тил олди, лаблашган, тор унли (ад-орф. у). Ўзбек тилипинг ҳамма шеваларида учрайди: кул, гул, сунбул, учун, узум, кун.
у — тил орқа, лаблашган, тор унли (ад.-орф. у): қул, пул, қулун, булут, қум, қурт, узун.
Do'stlaringiz bilan baham: |
