Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

- НУТҚНИНГ ФОНЕТИК БЎЛИНИШИ

22. 
    §. Нутқ фраза (жумла), такт, сўз, бўғин ва товушлар- дан ташкил тонади.
    

Фраза кўлинча гапга тенг бўлиб, нутқнинг икки пауза ора- сидаги ийтонацион бутунлигидир. Фраза ёйиқ составли ва йиғиқ составли бўлади. Биринчи ҳолда тактларга ажралади, иккинчисида эса ажралмайди — фраза тактга тенг келиб қо- лади.
Сўз — нутқнинг алоҳида бир урғу билан айтиладиган бў- лаги. Сўз такт ичида ёки ўзича мустақил келади.
Бўғин. Сўзларни талаффуз қилганда ўпкадаи чиқаётган ҳаво оқими муайян оралиқда (бир товуш ёки товушлар бирикмаси- дан сўнг) бўлиниб-бўлиниб, гоҳ кучли, гоҳ кучсиз зарб билан



ўтади ва бўғин ҳосил қилади. Бўғин бир ёки бир неча товуш- лардан таркиб топиб, бир нафас чиқариш билан талаффуз этиладигаи сўзиинг бир бўлагидир. Бўғин бир товушдан иборат бўлгаида унли товушга тенг келади.
Узбек тилида сўзлар бир бўғинли ва кўп бўғиили бўлади: Сўз бир зарб (нафас чиқариш) билан айтилса, бир бўғинли (от, уг, бу), бир неча зарб (нафас чиқариш) билан айтилса, кўн бўгинли (бола, ўртоқ, пахтазор) ҳисобланади.
Узбек тилида бўғин унлилар ёрдами билан ҳосил бўлади. Ҳар бўғинда бир унли бўлиши шарт (бо-ла-лар каби). Ундош билан тугаса, ёпиқ бўғин (от, мак-таб, даф-тар, бур-гут) бўлади.
Узбек тилида бўғинларнинг қуйидагича тиилари учрайди:

1. 
   Фақат бир унлидаи иборат бўлган бўғин: о-гпа, у-ка, о-на, ў-пшн сўзларинииг биринчи.бўғини. Схемаси: V
   

Э с л а т м а. V белгиси латинча ьокаИв сўзиныпг бпринчи харфидан олнпган бўлнб, у аслнда унли (овозли) деган маънони англатади. Ушбу ўрип- да эса бу ун.чи товушли бўғинии билдирадн. С белгисн эса инглизча сопжпапI сўзипннг бош ҳарфидан олинган бўлиб, у аслида ундош дегаи маънопи билдирадп. УС белгиси унли ва уидош деган маънопи билднради ва ҳоказо...

2. 
   Бир унли ва бир ундошдан иборат бўлган бўғин. Бундай бўғии унли ва ундошдан иборат (ёпиқ) ва ундош ҳамда унли- дап иборат (очиқ) бўлиши мумкин. Унли + ундош: иш, ўн, уч, ош, схемаси: ус.
   

Ундош + унли: бо-ла, ло-ла, то-ға, кў-ча, бе-да-на, схемаси:
СУ

2. 
   Бир унли ва икки ундошдан иборат бўлган бўғин. Бун- дай бўғин унли, ундош, ундошдан иборат (ёииқ); ундош, унли, ундошдан иборат (ёпиқ) ва ундош, ундош, унлидан иборат (очиқ) бўлиши мумкии: Унли + ундош + упдош: айт, илм, эрк, ост, уст, схемаси: усс
   

Ундош + унли + ундош: бор, бер, бур-гут, мак-таб, бул-бул, схемаси: сус
Уидош-1-ундош + унли: ста-кан, про-ект, пре-зидент сўзлари- нинг биринчп бўғиии, схемаси: ссо

2. 
   Бир уили ва уч ундошдан иборат бўлган бўғин.
   

Ундош + уплп + уидош + ундош (ёпиҳ бўғин): март, шарт,
дўст, дард, тўрт, схемаси: сусс
Ундош + упдош + уили + ундош (ёпиқ бўғин): план, трак-тор, схемаси: ссус

2. 
   Бир унли ва тўрт ундошдан иборат бўлган бўғин.
   

Уили + упдош + ундош + ундош + ундош (ёпиқ бўғин): эрнст,
схемаси: усссс
Ундош + унли + ундош + ундош + ундош (ёпиқ бўғин): пункт, текст, схемаси: суссс
Ундош + ундош+унли + ундош+ундош (ёпиқ бўғин): фронт, транс-порт, схемаси: ссусс



Ундош + ундош + ундош + унли + ундош (ёпиқ бўғин): стрел- ка, струк-тура, схемаси: сссус
Бўғин типларидан ста(-кан), план, текст, стрел(-ка), эрнст, текст, пункт кабилар ўзбек тили луғат составига янги сўз ва тушунчаларнинг кўплаб кириб келиши ва уларнинг адабий та- лаффузга синга бориши натижасида вужудга келган.
Сўзни ёзувда бир қатордан иккиичи қаторга кўчириб ёзиш- да, болаларга бошланғич синфда савод ўргатишда бўғиннинг катта аҳамияти бор.