Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

УРҒУ

22. 
    §. Сўз составидаги бирор бўғин ёки гап составидаги бирор сўз талаффузда ажратилиб, урғу бериб, зарб билан айти- лади. Бу ҳол одатда овознинг кўтарилиши, чўзиқликнинг ор- тиши ёки интонацион тактнинг кучайиши каби фонетик воси- талар бнлан ифодаланади. Бўғин ёки сўзнинг бнрор фонетик восита орқали ажратилиб, зарб билан айтилиши урғу деб ата- лади. Урғу иккига бўлинади: ганда бирор сўзнинг таъкидлаб айтилиши интонацион урғу, сўзда бирор бўғиннинг таъкидлаб айтилиши эса сўз урғуси дейилади. Одатда, урғу ҳақида гапи- рилганда, асосан сўз урғуси назарда тутилади.
    
23. 
    §, Гап урғуси ёки интонацион урғу (логик урғу) гапдаги сузни мазмун жиҳатидан ажратиб кўрсатиш учун ишлатила- ди. Масалан, Карим келди (келмади эмас, келди, у шу ерда деган маънони билдиради); Карим келди .(Аҳмад эмас, Карим келди деган маънони билдиради). Интонацион урғу гапдаги ҳамма сўзларга туша олиши билан бирга у сўзнинг ҳамма бў- ғинларига ҳам туша олади ва деярли ҳамма ҳолатда сақланиб қолади. Масалан, сўзловчи Аҳмад келди деб Аҳмад сўзига ур- ғу бериб гапириши ҳам мумкин ва Аҳмад келди деб, келди сўзи- га урғу бериб гапириши ҳам мумкин. Лекин тингловчи Аҳмад- нинг келгаилигига ишонмаганлигидан ё таажжубланганлиги- дан келдими? сўзини бир бўғинга қисқартириб келди? деб сў- раши мумкин. Шунда тушиб қолган -ми бўғини ўрнини маълум даражада -ди га тушган урғу босади.
    
24. 
    §. Сўз урғусида одатда сўзнииг маълум бир бўғинидаги унли товуш бошқаларига қараганда кучлироқ талаффуз қили- нади. Кучли айтилган мана шу унли урғули унли ҳисобланади ва у айни вақтда урғули бўғин саналади.
    

Узбек тилида урғу, асосан сўзнинг охирги бўғинига тушади. Сўз маълум бир ясовчи, турловчи, тусловчи аффиксларни қа- бул қилса, урғу ҳам одатда сўзнинг охирига — аффиксга кў- чади: қишлӧқ — қишлоқлар — қишлоқларй — қишлоқларимйз; келажак — келажакда — келажакдагй каби. Лекин айни вақт- да шу мисоллардаги каби кўп бўғинли сўзларда ҳам урғу бўли- ниб тушади. Бундай вақтда асосий урғу сўз охирига тушса, қў- шимча урғу иккинчи бўғинга ёки сўзнинг ўрталарига тушади. Нрдамчи урғу олган бўғинни талаффуз қилишда нафас кучи (ҳа-



воиинг кучи) асосий (бош) урғу олгаи бўғиндан кам бўладйд бироқ у ургусиз бўғинларга қараганда ортиқроқдир. Шунга кў- ра, у ёрдамчи (иккинчи даражали) урғу ҳисобланади. Иккин*1 чи (ёрдамчи) урғуиииг қаерга тушиши гап ва сўзнинг интона-, циясига ва шу интоиациянинг характерига ҳам боглиқ. Баъзан сўз охирида келгаи -ми, -чи, -ку, -да, -ёқ (-оқ) каби юкламаларга мургу тамоман тушмайди деган фикрни учратиш мумкин. Аслида эса буидай юкламаларга ургу бутунлай тушмайди деб бўлмай- ди, уларга асосий урғу тушмайди, холос. Кўп бўғинли сўзларда ургупинг бўлиниши натижасида ҳосил бўлган қўшимча урғу ёки қўшимча урғулардан бирортаси шу юкламаларга ҳам бўлиниб тушади. Масалан: келаверсанг-чй, ўтирмайсан-мй каби.
Худди шунга ўхшаш -миз аффиксига урғунииг тушиш-туш- маслиги ҳам гап ёки сўзнинг интонадиясига боғлиқ. Масалан, кўрамйз деб таъкидлаб айтилган сўзда' асосий урғу иккинчи бўғинга тушиши билан бирга, қўшимча урғу учинчи бўғиндаги унлига ҳам тушади. Қуйидаги мисолда ҳам сўз охирида келган -миз бўғинларига қўшимча урғунинг тушаётганлигини аниқ се- зиб олиш мумкин: