Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

(кейин).
й товуши баъзи бир сўзларда з товушига мос келиши мум- кин: ёймоқ — ёзмоқ, сўйламоқ — сўзламоқ каби. Шунингдек, бу товуш ўрнида қипчоқ шеваларида сўз бошида кўпинча ж қўлланади: йўл — окўл, яхши — жахши. Бундай фонетик ҳоди- саларнинг асл сабаби қадимдан амал қилган фонетик қонуни-



ятлар билан изоҳланади. Булар Маҳмуд Кошғарий даври ти» лнда ҳам.учраган.

22. 
    §. Тил орқа товушлари. Ҳозирги замон ўзбек адабий ти- лида к, г, ҳ, ғ, х, нг товушлари тил орқа ундошлари бўлиб, бу- лардан к, г, нг — яҳин тил орқа; қ, ғ, х чуқур тил орқа ундош- ларидир.
    

к фонемаси — яқин тил орқа, портловчи, жарангсиз ундош товуш. Сўзнинг боши (кўз, киши), ўртаси (икки, тулки) ва охирида (юрак, билак) кела олади.
Икки ёки ундаи ортиқ бўғиили сўзлар охирида келган к тову- шидан кейин эгалик аффикси қўшилганда, бу товуш жараиглила- шади ва г товушига айланади: юрак-\-им> юрагим, ичак-\-и> ичаги, гпилак-\-и> пгилаги, курак-\-и>кураги. Шахар шеваларида к товуши й га ўтади: эпгак > зтай, юрак > юрай, пиишк >пишай. Ўғуз группа шеваларида к товуши сўз бошида жаранглилашиб г га ўтади: кўз>гўз, кел>гел//гал, кетди>гетти каби.
г фоиемаси — яқин тил орқа, портловчи, жарангли ундош товуш. Сўзнинг боши (гўзал, гул, гўдак), ўртаси (сигир, эгар) ва охирида (барг, педагог) кела олади. г сўз охирида соф ўз- бекча сўзларда деярли учрамайди.
Охири к билан тугаган сўзларга г билан бошланадиган аффикс- лар қўшилганда, г ассимиляцияга учрайди ва к каби талаффуз қи- линади: нок-\-га> нокка, ичак-\-га>ичакка, чечак-\-га>чечакка, чўк-\-ган>чўкка.н. Лекин совет-интернационал сўзларини ёзишда бу қоида ҳисобга олинмайди: педагогга, филологга.
нг фонемаси — яқин тил орқа, бурун, портловчи жарангли ундош товуш. Бу товуш сўз бошида учрамайди. Сўзиииг ўртаси (янги, ингичка каби) ва охирида (чанг, тонг каби) кела олади.
қ фоиемаси — чуқур тил орқа, портловчи, жарангсиз ундош товуш. Сўзшшг боши (қора, қўрғон, қўш), ўртаси (тўқсон, тў- қима, ўқши) ва охирида (чироқ, ўртоқ, ўроқ, чоқ, оқ) кела олади.
Икки ва уидан ортиқ бўғинли сўзлар охирида келган қ товуши эгалик аффиксидан олдин келганда жаранглилашади, г товушига айланади: ўртоқ-\-им>ўртоғим, қишлоқ-\-им>қишлоғим. Лекин оқ — оқи, тўқ — тўқи каби ҳолатлар бундан мустасно. Бу ҳодиса орфографияда ҳам акс этади. Самарқанд, Бухоро, Қарши шаҳар тип шеваларида сўз охиридаги қ эгалик аффикси қўшилгандан кейин ҳам ўз ҳолича қолади: ўртоқим, қулоқим. Ҳамма шеваларда оғзаки нутқда қ товуши баъзан х тарзида талаффуз к.илинади: чиқди — чихти, тўқсон — тўхсон, қипчоқ шеваларида қ уидоши ғ, г ва к ундошлари сингари сўз охирида кўпиича в га ўтади, баъзан эса тушиб қолади. Мисоллар: бўёқ-^бўёв, санчиқ чанчув, тоғ ~у тов, боғ-убов, тузук тузув, эллик-*- эллув, сариқ-^сари, тирик-> тири ва бошқалар.
ғ фонемаси — чуқур тил орқа, сирғалувчи, жарангли ундощ товуш. Сўзнинг боши (ғоз, ғилдирак, ғалла, ғунча, ғўза), ўрта-





Адабий-
орфогр.

Учраш ўрии

Талаффузи па мисол

ўзак-негиз, сўз охирида
кенг унлилардан олдин (айрим шаҳар шеваларида)
лаб-лаб товуши сўз бошида учрамайди
лаб-тиш ҳамма ҳолатда
фамилияла р 11 м11г тала ффузида ва баъзи ўзлаштирилган сўз- ларда п ёки ф товушига ўтади соф ўзбекча сўзларда сўз бо- шида деярли учрамайди, кўпроқ сўз ўртасида келади
ўзлашган сўзларда ҳамма ҳо- латда
қипчоқ шеваларида сўз ўрта- сида кўпинча й га ўтади жараигсиз ундошдан сўнг
сўз бошида, ўртасида ва охи- рида қўлланади
сўз охирида кўпинча т тову- шига ўтади
сўз охнрида баъзан тушиб қолади
ўзлаштирилгап сўзларда сир- галуичи ҳолатида
бошқа ҳолатларда (асосан портловчи функциясида)
соф ўзбекча сўзларда сўз бошида деярли учрамайди, сўз ўртаси ва охирида келади. Ўз- лашган сўзларда ҳамма ҳолатда учрайди
сўзнинг охирида баъзан с то- вушига ўтади ҳамма ҳолатда келади
ҳамма ҳолатда келади

к ундоши унлилар орасида г га ўтади шаҳар шеваларида сўз охири- да й га ўтади, ўғуз шеваларида г товушига ўтади
ҳамма ҳолатда ва қаттиқ ўзакда юмшоқ ўзакда

п: китоп, мактап, борип келип
в: бир вош, айтнвор, Қў