Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

Download 0,65 Mb. bet 13/202 Sana 21.02.2022 Hajmi 0,65 Mb. #40041

Bog'liq
2 5194979698626528277

Bu sahifa navigatsiya:

• (таранГ

маникюр

10	юмшоқ у (йу) билан: буюк, юз, куюк, юрак, юк, югур,
	қаттиқ ўзак билан	ютуқ, суюн
		каттик: қуюн (қуйун), қуюқ, юқори, юлдуз, юмшоқ, ютуқ,
	ўзбекча сўзларда асосан 1-	юрт
		йа: яхши (йахши), якка, куя,
	ва 2- бўғинларда, ўзлашган сўз-	уя, муяссар, январь, революция, соя, мадҳия
	ларда ҳамма ҳолатда
я	юмшоқ ўзакда	юмшоқ: якка, куя, уя, муяс-
	қаттиқ ўзакда деярли учра-	сар, ҳадя...
		қаттиқ: доя, соя, ғоя
	майди. Шундай ўзакда ҳам сўз
	охирида юмшоқ ҳолда учрайди

Узбек адабий тилидаги унлилар классификациясини (улар- нинг вариаптлари билан қўшиб) қуйидаги тарзда акс эттириш мумкин (унлилариинг вариантлари қавс ичида берилган).

УНДОШ ФОНЕМАЛАР

19. 
    §. Ҳар бир тил ўзига хос ундошлар системасига ҳам эга, Тилдаги ундощлар системаси консонаитизм деб аталади.
    

Ундош товушлар нутқ органларининг бирор ерида тўсиққа учраши билан характерланади.
Ўзбек адабий тили ундошлар системасида 25 ундош фонема бор: б, В, Г, Д, 3, ж, дж, й, к, л, м, н, п, р, с, т, ф, X, ц, ч, ш, қ, ғ, ҳ, нг. Бу фонемалардан иккитаси ёзувда алоҳида ҳарфлар билан ифодаланмайди. Жўжа (джвджа), жийда (джийда) каби сўзларда учрайдиган тил олди, ҳоришиҳ, жарангли дж товуши ж билан, тил орқа, жарангли бурун товуши эса ҳарфлар бирикмаси нг билан бе< рилади: янги, чанг сўзларидаги каби.
Ундош товушлар товуш пайчаларининг ҳаракати (таранГ' лашиши) ҳолатига ва оғиз бўшлиғининг қаерида тўсиққа уч- рашига, фақат шовқиндан иборат бўлиши ёки ӧвоз шовқиндан устунлигига, шунингдек, талаффуз этилиш усулига қараб бир- бирлари фарқланади ва шунга кўра классификация қили- нади.

УНДОШЛАР КЛАССИФИКАЦИЯСИ

20. 
    §. Ундошларни характерлаш ва классификация қилиш, унлиларга нисбатан мураккаброқдир. Чунки ундошлар пайдо бўлиши, жаранглилиги, жарангсизлиги, овознинг иштироки, соф ҳамда мураккаблиги ва шунга ўхшаш қатор белгилари билан унлиларга нисбатан хилма-хилдир.
    

Ундошлар унлилардан бошқачароқ принципларга асосланиб классификация қилинади. Лекин шунга қарамай, ундошлар ■классифиКациясининг ўзига хос иринципларини ўрганиш маъ- лум қоидага асослангац. Ундошларнинг умумий бўлинишини кўрсатувчи томонлар асосан бештадир:

1. 
   Ундошларнинг пайдо' бўлиш ўрнига кўра хусусият- лари.
   
2. 
   Айтилиш усулига кўра бўлиниши.
   
3. 
   Товуш пайчаларининг иштирокига кўра бўлиниши.
   
4. 
   Ундошларнинг овоз иштирокига кўра бўлиниши.
   
5. 
   Составига кўра бўлиниши.
   

Булардан ташқари, ундошларнинг баъзи бирларигагина хос бўлган хусусий белгилар ҳам бор. Масалан, р фонемаси титроқ, л фонемаси эса ён товушдир. Лекин бундай хусусиятлар бошқа ундошларга хос бўлмагани сабабли улар умумий то- монлар қаторига кирмайди, балки фақат шу ундошларнинг ха- рактерли хусусиятидир. Юқорида кўрсатилган 5 та умумий то- мон эса барча ундошлар учун тегишлидир.
Ундошларни группаларга бўлиб ўрганиш уларнинг хусу- сиятларини ўзлаштириш учун ҳам анча қулайликлар яратади.

5. 
   Составига кўра ундошлар соф ва қоришиқ бўлади. Узбек тилида учта қоришиқ ундош бор. Шулардан ч ва ж(дж) ўзбек тилининг ўз қадимий қоришиқ товушларидан бўлиб, ц товуши эса ўзбек тилига кейинги вақтларда рус тилидан ўзлашган.
   

Бу ундошларнинг қоришиқ деб аталишига сабаб шуки, улар тарихан икки товушнинг бирикувидан иборат бўлиб, бир порт- ловчн ва бир сирғалувчи товушни ўз ичига олади. Демак, у нутқ органларининг асосан бир' ерида пайдо бўлган, ажратил- май айтиладиган товушни билдиради. Кейинги пайтда улар бир қўшалоқ товушга айланиб кетган.
Шунинг учун ҳам синчиклаб қаралганда, қоришиқ ундош- лар составида цандай товушларнинг элементлари бор эканли- гини билиб олиш мумкин. Масалан, ж қоришиқ ундоши д ва ж ундошларидан, ч аффрикати эса т ва ш ундошларидан, ц эса т ва с ундошларининг қоришувидан ташкил топган. .Узбек тили- нинг оғзаки талаффузида баъзан рус тилидаги шч ёки щ аффрикати учраб қолади, лекин у ўзбек тилига расмий равиш- да қабул қилинган эмас.
Юқорида айтилганидек, ўзбек тилида пайдо бўлиш усулига кўра, буруи, ён ва титроқ ундошлари ҳам ажратилади.
Бурун товушлари: м, н, нг(ц). Бу товушлар. ҳаво оқимидан бир қисмининг талаффуз вақтида бурун бўшлиғидан эркин ўтиши нати- жасида ҳосил бўлади.
Ен товуш: л. Бу товуш ҳаво оқими тилнинг икки ёнидан ўтиши натижасида ҳосил бўлади.
Титроқ товуш: р. Бу товуш тил учининг қаттиқ танглайга тегар-тегмас титраб туриши натижасида ҳосил бўлади.
УНДОШЛАР ХАРАКТЕРИСТИКАСИ

21. 
    §. Лаб ундошлари. Ҳозирги ўзбек адабий тилида п, б, м, в, ф товушларн лаб ундошларидир.
    

п фонсмаси. п—лаб-лаб, портловчи, жарангсиз ундрш товуш. . Сўзнинг боши (пахта, пода, пайпоқ), ўртаси (тупроқ, супра, оппоқ) ва охирида (қоп, ип, тўп) кела олади. Бироқ кўп бўғинли сўзларнинг охирида п кам учрайди. Лекин талаффузда сўз охирида келган б товуши ҳамма вақт п билан алмашинади: бориб-^борип, ғазаб->-ғазап. Шунингдек, ўзбек тилига қабул қилингаи сўзларда учрайдиган ф ўрнида келади: фабрика~>пабрика, фойда -> пойда. Лекин бу ҳодисалар орфографияда акс этмайдн.
б фонемаси. б — лаб-лаб, портловчи, жарангли ундош товуш. Сўзнинг боши (бола), ўртаси (шабада) ва охирида (китоб) учрай- ди. Талаффузда сўз охирида учраган б доим жараигсизланади: ки- тоб кигпоп, офтоб -> оптоп каби.
б товуши кўпинча икки унли орасида ва икки бириккан сўз орасида келганда сирғалишга мойил бўлади ва в каби талаффуз қилинади: товоқ табақ), чивин (<. чибин), қовоқ (< қабақ), чивиқ (<. чибиқ); дарбоза дарвоза, тоигбақа ташвақа, бора-

Download 0,65 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham: