Ш. Шоабдураҳмонов, М. Асқарова, А. ҲОжиев, И. Расулов, X. Дониёров

§. Товушларнинг сифат белгилари: 1. Товушнинг ку- чи ёки и н т е н с и в л и г и. Товуш тўлқииининг баландли- ги ва кенглиги товуш кучи дейилади. Бошқача айтганда, тўл- қиннинг пайдо бўлган ўрни билан уиинг иастга тушган ўрни ўртасидаги кенглик товуш кучини кўрсатувчи фактордир. Акус- тикада товуш тўлқинининг балаидлик ва кенглик кўлами ам- плитуда² дейилади. Одатда, амплитуданинг кўлами қанчалик катта, кенг ва баланд бўлса, товуш кучи шунчалик кўп бўлади. Товўш кучи нутҳда нутқ продессининг ҳолати ва урғу билан боғлиҳ бўлади. Одатда, сўзда урғу тушган товушлар кучли, ур- ғусизлар эса кучсиз товушлар ҳисоблаиади.

Шу билан бирга, ҳар бир товушнинг кучини белгилашда унинг-. нутқ жараёнида айтилиш ҳолати аҳамиятлидир. Лекин тенг кучга эга бўлган товушларда ҳам шовқин (громкость) ҳар хил бўлиши мумкин. Бу товушнинг баландлигига боғлиц. То- вушнинг баландлиги қанча юқори бўлса, унинг шовқини шун- чалик балаид бўлади. Лекин товушнинг асосий хусусиятини (интенсивлигини) унинг кучи белгилайди. Оғиз бўшлиғининг максимал шовқин чиқариш имкониятига кўр-а и товуши энг куч- ли товуш ҳисобланади. а товуши эса бу жиҳатдан энг кучсиз товушдир. Чунки оғиз бўшлиғи а ни талаффуз қилганда и га нисбатан кенг очилади, ҳавонинг чиқиш кучи камаяди. Лекин оғиз бўшлиғининг а товушини нутқ процессида қўллаш имко- нияти и товушининг имкониятига нисбатан анча қулай. Шунга кўра одатдаги нутқ процессида а товуши и товушига нисбатан кўпроқ куч билан қўлланади. Лекин нутқ ироцессида товушлар максимал шовқин асосида эмас, балки табиий нутқ зарурати

¹ Акустика — грекча асизИкоз — эшитилиш демакдир.

² Амплитуда — латипча ашрШийо — кўлам демакдир.



даражасида ифодаланади. Чунки максимал шовқин ҳолатида нутқ товушлари асосий хусусиятини йўқотади. Бу жиҳатдан қараганда ҳам а товушининг талаффузи и га нисбатан қу- лайроқ.

2. 
   Товушнинг б а л а н д л и г и тебранишнинг вақтга нисбатаи бўлган миқдори билан ўлчанади. Унинг ўлчов бирли- ги герц (Гц) дсб аталади. Герц тебранишнинг секундга нис- батан ўлчовиии бслгилайди. Тебраниш қанча кўп бўлса, товуш шупча баланд, тебраниш оз бўлса, товуш ҳам паст бўлади. Бошқача айтганда, товушнинг баландлиги тебраиишиинг зич- лигига боғлиқ: тебраниш қанча зич бўлса, товуш шуича баланд бўлади.
   
3. 
   Товуш тембри ёки бўёқдорлиги¹. Ҳар бир то- вушнипг ўзига хос оҳаиги, ранги ёки бўёқдорлиги товуш тембри дейилади. Товуш бўёқдорлиги товуш тембрииинг ҳолати ва да- ражаси билан ўлчанади. Товуш тембрн асосий тонлар билан обсртонларнинг² мураккаб қўшилмасидан иборат.
   

Акустикадаи маълумки, ҳар бир тебранувчи жисм, масалан, рубобпинг тори бирор таъсир натижасида тебранади ва ҳаво тўлқиилапиши натижасида овоз чиқаради. Ториинг бутун та- насн бўйлаб чиқарган овози асосий тон — асосий овоз бўлади. Лекин тордаги умумий, асосий тўлқииланиш билаи бирга унинг танасинипг айрим қисмлари ҳам ўзига хос равишда тўлқинла- надн, Буидай тўлқнилаииш асосий тўлқинлаиишга нисбатан уиинг ярмини, учдан бирипи ёки чорак қнсмини ташкил этиши мумкин. Ана шуидай қўшимча тўлқииларнииг жаранглаши на- тнжасида қўшимча овозлар ёки оҳапглар — обертонлар ҳосил бўлади. Бу айтнлгаплар тембрнинг умумий акустик характерис- тикасндир.
Мутқ товушлари масаласида шунн айтнш кераккп, нутқ то- вушларииинг тембри, асосаи, унли товушларга хос бўлиб, ун- даги фарқлар унли товушларни бнр-биридан ажратиш учун хпзмат қиладн. Ҳамма унли товушда ҳам овоз бор. Лекин улар бнр-биридан тембри билан фарқ қилади. Бунда оғиз бўшлиғи асосий ва энг мураккаб резонанслик вазифасини бажаради, шу билан бирга, нутқ жараёнида товуш тембринннг ҳосил қили- нишнда юмшоқ танглай (хусусаи, бурун резонансини ҳосил қи- лиш учун) ва товуш пайчалари ҳам актив иштирок этади. Бу- лардан ташқари, иутқ товушларини ҳосил қилишда тил, лаб, ткш ва бошқа нутқ органларининг ҳам ўзига хос роли бор.
Бошқача айтганда, товушнинг бошқа сифат кўрсаткичлари бнлан бир қаторда, нутқ товушларини ҳосил қилишда товуш тембрининг ҳам муҳим аҳамияти бор. Лекин нутқ товушлариии ҳосил қилишда акустик жиҳат билан бир қаторда. физиологик жпҳат ҳам, яъни нутқ органлари ҳам муҳим роль ўйнайди.

¹ Тембр—французча ИтЬге — товуш бўёғи.

² О С с' | ) г о н — немисча оЬег1оп — қўшимча оҳанг.



Бироқ бу икки томон ҳам нутқ товушларининг тўлиқ қиммати- ни ярата олмайди. Уларнинг тўлиқ қиммати нутқ товушлари- нинг м-аъно ажратищ хусусияти туфайли, яъни социал қиммати туфайли юзага чиқади.

7. 
   §. Товушнинг миқдор белгиси. Товушнинг миқдор белгиси дейилганда одатда товушнинг чўзиқлиги назарда тутилади. Товушнииг чўзиқлиги унинг талаффуз қйлинишича, кўп вақт кетган товушлар чўзиқ товушлар деб аталади. Лекин нутқ то- вушлари учун абсолют чўзиқликнинг қиммати йўқ. Чунки нутқ товушларининг қиммати ўзинииг табиий (нисбатан чўзиқ, нис- батан қисқа) вақти билан белгиланади. Лекин «миқдор белги- си» деган иборанинг нутқ товушииинг чўзиқлилигига нисбатан шартли равишда қўллаиилишиии уиутмаслик керак. Чуики ай- рим тилларда, кам бўлса-да, маъно ажратиш учун хизмат қи- лувчи чўзиқлик ҳам учрайди. Бу эса нутқ товушининг сифат белгиси демакдир.
   

Товушнинг чўзиқлиги одатда иккига бўлинади: 1) б и р-
ламчи чўзиқлик ёки ф о н о л о г и к ч ў з и қ л и к. Бун- дай чўзиқлик ўзи хос бўлган тилнинг табиатига нисбатан бнр- ламчи ҳодиса бўлиб ҳисобланади ва у одатда маъно ажратиш .учун хизмат қилади. Масалан, туркман тилида йилқи маъноси- даги от сўзи билан исм маъносидаги от бир-биридан фарқ қи- лади. Исм маъносидаги от чўзиқроқ талаффуз қилииади.
Бу тилда и товуши ҳам баъзан чўзиқ талаффуз қилииади. Масалан: қи:з, би:з. Лекин маъно ажратмайдн. Бу хусусият ўғуз шеваларида ҳам учрайди. Шуниигдек, ўзбек тилининг бошқа баъзи бир шеваларида ҳам чўзиқ и мавжуд. Масалан, Қорабулоқ, Боғдон шеваларида ҳам қиз, биз, билан, пичоқ (би- чоқ) сўзларидаги и товуши чўзиб талаффуз_чқилинади. Уларда ҳатто план, плёнка сўзларида ҳам п ундошидан кейин чўзиқ и товуши қўшиб айтилади. Лекин бу шевалардаги товуш чўзиқ- лиги ўзининг дастлабки хусусиятшш йўқотган — ҳозирги вақт- да маъно ажратиш учун хизмат қилмайди. Чўзиқ ў қирғиз ва олтой тилларида сақлаииб қолган. Масалан, қирғиз тилида тоғ сўзи тоо деб талаффуз қилинади; 2) и к к и л а м ч и ч ў з и қ- лик ёки фоиетик чўзиқлик. Фонетик чўзиқлик маъно ал<ратиш учун хизмат қилмайди. Бу чўзиқлик, асосан, тилдаги урғу билан ва шунга ўхшаш бир қанча фонетик ҳодисалар би- лан боғлиқ. Масалаи, сўзда урғу тушган товуш одатда чўзиқ товуш ҳисобланади. Шу билан бирга айрим ундошлар билан ёнма-ён келган унли товушлар ҳам ўз позициясига кўра чўзнқ товуш саналади. Масалан, қипчоқ шеваларида имон, имом каби сўз бошида м ундошидан олдин келган и товуши бирмунча чўзиб талаффуз қилиниши натижасида бир й ундоши қўшиб талаффуз қилинади: иймон, иймом сингари. Шуиингдек, баъзи шеваларда қимиллади сўзи қиймиллади тарзида қўлланади. Ушбу ҳолларда айни вақтда дифтонгланиш ҳодисаси ҳам юз беради. Лекин бун- дай чўзиқлик бу товушларнинг доимий белгиси эмас. Чунки



бошқа вақтда бу товушлар ўз қиммати билан қўлланади. Худди шунга ўхшаш урғу тушган товушлар ҳам ҳамма вақт эмас, фа- қат урғу тушган пайтда чўзиқ талаффуз қилинади, бошқа вақт- да ўз ҳолича қўллаиа беради.
Фонетик чўзиқлик ёки иккиламчи чўзиқликнинг учинчи ту- ри унлилар оралиғида келган бирор ундошнинг талаффуз пай- тида туширилиб қолдирилиши натижасида юзага келади. Маса- лаи, шаҳар сўзининг ш:р, заҳар сўзининг за:ар, наҳор сўзининг на:ар деб талаффуз қилиниши каби. Аслида бу мисоллардаги чўзиқлик талаффуз жараёнининг ихчамликка интилиши нати- жасида қисқариши туфайли юз берган. Чунки бунда талаффуз- да бир ундошнинг туширилиб қолдирилганлигидан ташқари, снма-ён бўлиб қолган икки унлидан бири ҳам қисқаради, соғ- лом қолган унли эса унинг қисқариши ҳисобига кучаяди ва чўзиқ талаффуз қилинади. Шу сўнгги мисоллардан ҳам кўри- иадики, киши нутқининг энг кичик бўлаги ва унда юз берган энг кичик ўзгариш ҳам жуда мураккаб акустик, физиологик ва социал фаолиятнинг иатижаси сифатида юзага келади ва бу ҳаракатлар ҳамиша бир-бири билан ўзаро узвий боғлиқ бўлади.
Шупдай қилиб, айрим тилларда принциииал (маъно ажра- тувчи) чўзиқ товушлар мавжуд. Улар шу тилнинг табиатига хос бўлгаи бирламчн — фонологик чўзиқ товушлардир. Шу- нингдек, иккиламчи — фопетик чўзиқлик ҳам бўлиб, улар ке- йииги даврда юзага келгаи. Бунда товушнииг чўзиқлиги урғуга ёки иозицияга боғлпқ бўлади. Буидай чўзиқлик одатда ҳамма тилларга хос бўлиб, нутқ жараёнида кўп учрайди. Шу боисдан бўлса керак, масалан, рус тилшунослари¹ фонетик чўзиқликни чўзиқликнинг асосий тури деб ҳисоблайдилар ва биринчи план- га қўядилар. Фонеманинг эшитилиш томони ҳақида дарслнк- нинг акустикага бағпшлаиган бўлимида батафсил маълумот берилди. Ушбу бўлимда фоиеманинг айтилиши ёки талаффузи тўғрисида маълумот берилади.
НУТҚ ОРГАНЛАРИ ВА УЛАРНИНГ ВАЗИФАЛАРИ

8. 
   §. Фонеманинг артикуляцияси нутқ органларининг фао- лияти билан боғлиқдир. Нутқ органлари нутқнинг энг майда бўлаги бўлган товушларни ҳосил қилишда, талаффуз қилиш ва бир-биридан фарқлаб беришда муҳим роль ўйнайди. Шунинг учун фонеманинг қандай юзага келиши тўғрисида тасаввурга эга бўлиш учун нутқ органлари ва уларнинг вазифалари би- лан танишиш лозим.
   

Нутқ органларига кўкрак қафаси, ўика, кекирдак, товуш пайчалари, танглай (кичик тил), оғиз бўшлиғи, жағ, тиш, лаб,

¹ Қаранг: М. И. Матусевич. Современный русский язык, Фонетика, М., 1976, 30- бет.



бурун, тил ва бошқалар киради. Нутқ органлари ўзининг ҳо- лати ва ҳаракатига қараб нккига бўлинади:

1. 
   Актив нутқ органлари. Бунга товуш пайчалари, кичик тнл, тил, лаб ва пастки жағлар киради.
   
2. 
   Пассив нутқ органлари. Бунга кўкрак қафаси, кекирдак, юқори жаг, қаттиқ танглай, бурун, тиш киради,
   

1. 
   Кўкрак қафаси қобирға, ўпка, кекирдакдан иборат. Уп- кадан чиққан ҳаво кекирдак орқали оғиз бўшлиғига келиб, турли тўсиқларга учрайди.
   
2. 
   Товуш пайчалари томоқда кекирдак юқорисида жойлаш- ган майда эластик мускулчалардан иборат.
   

Товуш пайчалари унли товуш ҳосил қилишда ҳаракатга ке- лади. Товуш пайчаларининг пштирокига кўра ундошлар ҳам иккига бўлинади. Товуш пайчалари ҳаракатга келиб таранг- лашгаида ва улар оралиғи бир-биридан узоқлашганда, жаранг- ли ундошлар ҳосил бўлади. Товуш пайчалари ҳаракат қилмаса, жарангсиз ундошлар ҳосил бўлади.

3. 
   Кичик тил чуқур тил орқа ва бурун товушларини ҳосил қилишда қатнашади.
   
4. 
   Оғиз бўшлиғи ҳажм ва шакл жиҳатидан ҳар хил тусга кира олади. Бунда тил ҳаракати билан пастки жағ ҳаракати муҳим роль ўйнайди. Оғиз бўшлнғн умуман товуш ҳосил қи- лишда бош резонаторлик вазифасшш бажаради.
   
5. 
   Тил оғиз бўшлнғидаги энг ҳаракатчан нутқ органидир. Тилиинг ҳаракати ва ҳолатига кўра унлилар одатда икки хил классификация қилинади. Унли товушлар талаффуз найтида тилнинг вертикал ҳаракати даражасига кўра, яъни вертикал кўтарилиш ёки тушиш ҳаракатига кўра тор, ўрта ва кенг фо- немаларга, горизонтал ҳаракати даражаснга кўра эса тил олди ва тил орқа фонемаларига бўлинади.
   
6. 
   Пастки жағ ҳаракатчан нутқ оргаиларидан биридир. Унинг ҳаракати натижасида оғиз бўшлиғи турли хил ҳажм ва шаклга эга бўлади.
   

Уилилар классификациясида — тор, ўрта, кенг унлиларнинг фарқланишида тилнинг кўтарилиш ва тушиш даражаси билан бир қаторда пастки жағнинг кўтарнлиб тушиш даражаси ҳам муҳим роль ўйнайди.

7. 
   Тиш пассив нутқ органидир. Тиш тил олди, тиш ва лаб- тиш товушларини ҳосил қилишда иштирок этади.
   
8. 
   Лаб лаблашган товушларни, шунннгдек, баъзи портлов- чи товушларни ҳосил қилишда актив иштирок этади.
   
9. 
   Бурун пассив нутқ органидир. У товуш ҳосил қилишда қўшимча резонанс вазифасиии бажаради. Упкадан кскирдак орқали келаётган ҳаво оқимининг бир қнсми кичик тил орқали бошқарилиб, бурун бўшлиғи йўли билан ташқарига чиқади, натил<ада товуш тембрида қўшимча оҳанг ҳосил бўлади. Лекин бундай вақтда ҳам ҳавонинг (оҳангнинг) асосий қисми асосий резонатор бўлган оғиз бўшлиғи орқали ташқарига чиқади.
   

Шуидай қилиб, нутқ товушларинииг ҳосил қилиниши акус* тика ва физиологик жараённинг иштироки натижасида юзага келувчи мураккаб ҳодисадир. Нутқ ироцессида нутқ товушла- рининг социал қиммати (маъно фарқловчи қиммати) ҳал қи- лувчи роль ўйнайди. Мана шу уч томон биргаликда нутқ то- вушларипинг муҳим уч аспектини ташкил этади.
ТРАНСҚРИПЦИЯ

9.