|
нарвон
|
шоти
|
нарвон (норбон)
|
нарвон
|
занги
|
нарвон
|
дўппи
|
дўппи
|
калпЦш (кал-
|
цалпоқ
|
таҳя
|
дўппи
|
|
ҳея (булмаса)
|
лапуш.)
|
|
|
|
жилла
|
ҳсч (булмаса)
|
ҳсч (булмаса)
|
—
|
ҳеч
|
(бўлмаса)
|
|
|
|
|
(бўлмаса)
|
устара
|
устара
|
поку
|
поку
|
поки
|
устара
|
варрак (вор-
|
варрак
|
бодпарак
|
шохии
|
бод-
|
варрак
|
рак)
|
|
|
|
рак
|
|
гармдори
|
қалампир
|
қалампир
|
қалампир
|
мурч
|
қалам'
|
|
эшик (ҳовли)
|
(қаламфур)
|
|
(ажи)
|
пир
|
ҳовли
|
ҳовли
|
ҳовли
|
уй
|
ҳовли
|
сигир
|
сигир
|
анак
|
инак
|
сигир
|
сигир
|
чумоли
|
чумалтс
|
мўрча
|
мўрча _
|
қо-
раи-
"жа
|
чумоли
|
мушук
|
мишиқ
|
пышак
|
пишак
|
пи- шиқ (му- шук)
|
мушук
|
Бадиин адабиётда маҳаллий колоритни бериш, персоиаж- лар путқини индивидуаллаштириш учун диалектизмлардан фой- даланилади. Лекин бундай қўллаш билан диалектал сўз ада- бий тилга оид бўлиб қолмайди:
— Осилган ким?
■— Қиётлик бир ғўч йигит. (Ж. Ш.) Нишатамиз, ўғлим, тақ- дир,— деди хўрсиниб она. (Ж. Ш.) Хоразм шевасига хос ғўч сўзи «мард, ботир» деган маънӧни, нишатамиз сўзи «нима қи- ламиз» маъносннн билдиради.
Баъзи сўзлар адабий тил ва диалектда қўллакгани ҳолда, адабий тилда бошқа, диалектда (ёки шевада) бошқа маъноли бўлади. Масалан: иркит адабий тилда «кир, ифлос» деган маъ- нони, шевада «айрон халта»ни билдиради; товоқ, сўзи адабий 'гилда косага ўхшаш ичи чуқур сопол идишни, Фарғона тип шеваларда эса лаганни билдиради ва ҳоказо. Демак, бунда сўз маълум маъноси билан диалектал ҳисобланади.
ТЕРМИНОЛОГИК ЛЕҚСИКА
§. Профессиоиал ва илмий терминлар терминологик лек- Сикани ташкил этади.
§. Илм-фан, техника, қишлоқ хўжалиги ва бошқа соҳа- Ларга оид тушунчаларнинг аниқ атамаси бўлган сўз ёки сўз би- рикмаси термин дейилади. Ҳар бир фан, касб-ҳунар ўз тер- минларига, шу терминлар жамидан иборат лексикасига эга. Бундай махсус лексика терминология деб ҳам юритила- ди: физика терминологияси, лингвистик терминология каби.
§. Терминлар муайян бир соҳага оид тушунчаларни аниқ ифода этувчи сўзлар бўлса-да, лекин бу сўзларнинг қўллани- ши шу соҳа кишилари доираси билан чегараланган бўлиши шарт эмас. Бунда икки ҳолатни кўриш мумкин:
Терминларнинг маъноси соҳага алоқаси бўлмаган киши- лар учун ҳам тушунарли бўлади ва улар томонидан ҳам қўл- ланаверади. Масалан: ботаиикага оид буғдой, пахта, ўрик, ғў- за, узум, нок; саиъатшупосликка оид саҳна, афиша, актёр; ме- дицинага оид укол, наркоз, грипп каби.
Терминларнинг маълум қисми шу термин оид бўлган со- ■ га кишилари учун тушунарли бўлади ва шулар нутқида қўл- ;чанади: тилшуносликка оид морфема, фонема, урғу, ўзак; хи- мияга оид оксидлар, индикатор каби.
Шуни айтиш керакки, умумистеъмолдаги сўзлар маълум 'ир соҳага оид тушунчани ифодаловчи сўз сифатнда қўллани- ж, терминга айланиши мумкин. Бундай ҳолларда у сўз даст- абки маъноси (ёки маънолари) билан умумистеъмолдаги лек- чкага, махсус (терминологик) маъноси билан эса терминоло- лк (чегараланган) лексикага оид бўлади: Ғўза парваришини уғориш билан моҳирона боғлаб олиб бориш жуда муҳим гҳамиятга эга. («С. Узб.») Бош келишикдаги сўзнинг асосий синтактик функцияси эга бўлиб келишдир.
Биринчи гапдаги эга сўзи ўзининг дастлабки маъносида қўл- анган. Бу маъноси билан у кенг истеъмолдаги сўзлар жумласига кнради. Иккинчи гапдаги эга сўзи эса тилшуносликка оид тер- мин ҳисобланади. Товуш, от, сифат, сон, феъл, равиш, ҳол, сўз, ап каби сўзлар ҳам асосий (дастлабки) маънолари билап У'мумистсъмолдаги лексикага, иккинчи, махсус (лингвистик)
маънӧлари билан терминологик (чегараланган) лексикага ки* ради. Демдкг-луғат составидаги маълум бир сўз умумистеъ- молдаги сўз ҳам, термин ҳам бўлиши мумкш^
§. Терминлар, юқорида айтилганидей; касб-ҳунарга, илм* фанга доир тушунчаларни ифодалайди^Мана шунга кўра тер* минлар, асосан, йкки катта тургаг и лмий терминлар ва профессионал терминларга ажратилади. ;
§. Профессионал терминлар. Узбекистон территориясида кўп замоилардан бери турли касб-ҳунар тармоқлари тараҳқий этиб келмоқда. Овчилик, чорвачилик, кулолчилик, дурадгорлик, бинокорлик, иойабзалдўзлик, наққошлик, каштачилик ва шу ка- би соҳаларга оид тушунчалар .ўа^аартга хос сўзлар (терминлар) билан ифодаланади. Узбек тилидагГр&ф^ссионал терминлар ёки касб-ҳунар лексикаси доираси кенг бўлиб, кўпгина сўз-термин- ларни ўз ичига олади. Маълум касб-ҳунарга ва мутахассислик- ка оид моносемантик сўзлар профессионал терминлар сана- лади.
Профессионал терминларга баъзи соҳалардан мисоллар келтирамиз.
Кулолчилик касб-ҳунаридан: ангоб//лоя11тақсир (сопол идишларнинг юзига берилган бўёқ), булбулзор (сопол товоқ- ларга бериладиган нақшнинг бир тури), гулбута (тоғдан чи* қадиган кўкимтир оқ тусли лой), барги бодом (идишларга со- линадигаи бодом барги шаклидаги нақш).
Пойабзалдўзлик касб-ҳунаридан: бигиз, қолип, шопчўп, соғи, бешлик, дастак, пошна каби.
Каштачилик касб-ҳунаридан: каштадўзлик, чизмакашлик, йўрмадўзлик, зеҳдўзлик, попопчилик, дўппидўзлик, зардўзлик, бичиқчи, тарҳкаш, пилтакач ва ҳ.
§. Илмий терминлар. Узбек халҳининг фан, санъат ва адабиёти узоқ тарихга эгадир. Совет даврида фан (бугунги кун-* да дуиёда фаннинг 500 га яқин турли тармоқлари мавжуд), саиъат ва адабиёт, умуман, маданиятнинг ҳамма тармоқлари ҳар томонлама тараққий қилдй. Барча соҳадаги бу ўсиш, ўз- гариш ва ривожланишлар ҳозирги ўзбек адабий тили лексика-> сида ўз аксини топди. Ҳар бир фан ўзига хос терминларига эга, Илйгай 'терминларнинг баъзи турларидан мисоллар келтирамиз:
Тилшунослик терминлари: фонема, фонетика, урғу, бў~ ғин, метатеза, редукция, лексика, семантика, фразеология, грам- матика, морфология, синтаксис, эга, кесим, аниқловчи, тўлди- рувчи, ҳол ,нуқта, вергул.
Адабиётшунослик терМинлари: сифатлаш, ўхшатиш, му- болаға, жонлантириш, роман, повесть, ҳикоя, очерк, проза, поэзия, баллада, аруз, маснавий, мухаммас, газил, туюқ. '
Тарихшунослик терминлари: формация, жамият, капита- лизм, феодализм, социализм, комяунизм, ўруғ, 'қабила, элат, миллат, давлат.
4- Фажафий термннла.р: идеолагия., ммгериализм, идеализм, махизм, объект, субъект, борлщ, онг, материя, метфизика, диалектит.
Физяк термянлар: аиод, барометр, веншлятор, ней-
трон, оптика, ричаг, ядро, яшин.
Математик термннлар: щб, квадрат, плюс, минус, коор- динат, иитеграл, ечим, мшфор.
Географик терминлар: компас, глобус, зона, канал, кар- та, қирғоқ, ҳавза, яйлов, параллел, меридиан, экватор.
Химия терзгаадари: втом, водород, темир, кислород, натрий, марганец, фосфор, мис, олтин, қўрғошин, қалай, симоб.
Физиологии термиплари:: мия, бош мия, орщ мия, кўз, бўғиз (ҳиқилдоқ), нсрв (асаб).
Ҳарбий термиилар: солдат, командир, лейтенант, майор, генерал, маршал, батальон, армия, траншея ва бошқалар.
Юқорида кўрсатилгая ва бу ўриида айтилмаган хилма-хил терминлар ҳазирги ўзбек тилида, асосаи, икки йўл билан ҳо- сил бўлган.
Do'stlaringiz bilan baham: |
