|
им
|
4" нюнг
|
опг1
|
|
4- инг
|
4
|
ОШ2
|
4 лар
|
4 и
|
4 га
|
|
|
4 имиз
|
4- да
|
|
|
4 ингиз
|
4 дан
|
|
|
4 и
|
|
Бу омоним сўзлар ҳар хил лсксик маъно ифодаласа ҳам, от туркумига оидлнги учун отларга хос ҳар қандай грамматик формада ўзаро омонимлик муносабатида бўлади. Шунингдек, фетэл туркумига кирувчи тортмоқ, ёзмоқ, чопмоқ омомимлари ҳам феълга хос ҳар қаидай грамматик формада, чунончи, майл ва шахс-сон формаларнда ҳам омонимлик муносабатини сақлайди. Масалан: ёзмоқ1 (цалам билан ёзмоқ), ёзмоқ2 (ёй- моқ) омонимларининг майл, шахс-сои ’аффикслари бнлаи тус- ланган ҳолда омонимлиги:
-|- ай{ин)
-|- гин
сз1 -■)- син
ёз2 4- айлик
-4- ингиз(лар)
4 син(лар)
§. Омонимларни юзага келтирувчи ҳодисалар турлича бўлиб, улариинг асосийлари қуйидагилар:
Аслида ҳар хил талаффузли, фӧнетик структураси фарқ- ли бўлган сўзларнинг бир хил талаффуз этиладиган бўлиб қо- лиши натижасида омонимлар юзага келади. Масалан: от (исм) ва от (иш ҳайвони), шунингдек, ўт (ўт-ўлан) ва ўт (олов) омо- нимларининг о ва ў унлилари аслида фарқли талаффуз этил- ган. Ҳозирги адабий тилда эса буларнинг талаффузи бир хил. Узбеқ тилининг айрим шеваларида от (исм)даги о унлиси билан от (иш ҳайвони)даги о унлиси, шунингдек, ўт (ўт-ўлан)даги ў унлиси билан ўт (олов)даги ў унлиси ҳозир ҳам фарқли та- лаффуз этилади. Демак, бу шеваларда улар омоним ҳисоб- ланмайди.
Сўзлариинг семантик тараққиёти омонимларни вужудга келтириши мумкин. Бу ҳол кўп маъноли сўз маънолари ўрта- сидаги боғланншнииг йўқолиши натижасида бўлади.
Маълумкн, полпсемантик сўз неча маънога эга бўлишидан қатъп иазар, бу маънолар ўртасида боғланнш борлиги сезилиб туради. Шу сабабли маълум бир сўз ҳар қаича кўп маъноли бўлса-да, битта лексик бирлик (сўз) бўлади. Агар ^^"исеман-
тик сўз маънолари ўртасидаги боғлаииш йўқолса, сўз ҳо-
сил бўлади. Бупда сўзнипг шаклн (фонетик структураси) ўз- гармай қолиши туфайли омоиим юзага келади. Масалаи: дам (нафас), дам (ҳордиқ), дам (босқон) омонимлари худди шуи- дай усулда юзага келган.
Омонимияга олиб келувчи асосий ҳодисалардан бири бирдаи ортиқ сўзнинг талаффуз жиҳатдан тасодифан а-юс ке- либ қолишидир. Бу ҳол асосан ўзга тиллардан сўз ўзлашти- риш натижасида содир бўлади. Бунда ўзлашма сўз билан ўз тилдаги сўз ёки турли тиллардан ўзлашган сўзлар ўзаро та- лаффузи жиҳатидан бир хил бўлиб қолади. Масалан: тожикча боғ (дарахтлардан ҳосил қилинган майдон) билан ўзбекча боғ (боғлайдиган нарса, боғлашдан ҳосил бўлган тугун), шунинг- дек, итальянча банка (пул билан муомала қилувчи ташкилот) ва полякча бапка (идиш) каби.
Хуллас, омоиимия сўзларнинг талаффуз жнҳатдан бир хиллиги бўлиб, бу ҳодиса турли сабаблар асосида содир бў- лади. Бирдан ортиқ сўзпинг бир хил талаффуз этилиши салбий ҳодиса эмас. Тилда бундай ҳодиса мавжудлигинингўзисқ омо- нимиянинг салбий ҳодиса эмаслигини кўрсатади. Чунки тил фикр олишувга салбий таъсир этувчи ҳодисанинг яшашига йўл қўймайди.
ОМОФОНЛАР
§. Фонетик структурасида маълум товуши фарқли, ле- кин талаффузи бир хил бўлган сўзлар омофонлар дейилади. Сўз- ларнинг шундай мупосабатда бўлиш ҳодисаси омофония дейи- лади.
Омофонлардаги ўзаро фарқ улар таркибидаги бир фонема- да бўлади. Лекин бу фонемалар ҳам фонетик хусусиятлари жи- ҳатдаи бир-бирига жуда яқин туради. Шу сабабли ҳам бу сўз- ларнинг талаффузи бир хил бўлади: туб •— туп, ёд — ёт, боб — боп, мард — март, танбур — тамбур, судхўр — сутхўр, бод — бот, суд — сут ва б(.
Демак, омонимларда сўзларнинг фонетик структураси ва талаффузи бир хил бўлса, омофонларда фақат талаффузи бир хил бўлиб, фонетик структураси бир товушда фарқлаиади.
§. Ёзилиши бир хил бўлган сўзлар омографлар дейила- ди. Сўзларнинг шуидай муносабатда бўлиш ҳодисаси омогра- фия дейилади.
Омографларнинг фонетик структураси ҳам, талаффузи ҳам ҳар хил бўлади: тол (дарахт) ва тол (қурилиш материали), ток (узум бутаси) ва ток (электр токи). Кўринадики, омограф- лар маъноси, фонетик структураси, талаффузи жиҳатдан бош- қа-бошҳа, ёзилиш шакли жиҳатдаи бир хил бўлган сўзлардир. Езилиш шаклининг бир бўлиши эса ўзаро фарқли фонемалар учун имлода айни бнр ҳарф қабул қилиниши натижасидир. Агар бу фонсмаларнипг ҳар бири учун алоҳида ҳарф қабул қилинса, омограф йўқолади.
§. Ёзилиши бир хил бўлган турли сўз формалари кўп жиҳатдан омографларга яқии туради. Масалан: гуллар (гул сўзининг кўплик формасн) ва гуллар (гулла феълииинг гумон формасн); олди (олд + и) на олди (ол + ди) ва ш.к. Бу ҳодиса кўпгина ишларда омоформалар деб юритилади. Лекин булар бир хил форма эмас, балки ҳар хил формалардир. Шу сабаб-< ли уларни Омоформа (бир хил форма) деб бўлмайди.
ПАРОНИМЛАР
§. Фоистик структураси бошқа-бршқа, талаффузда ўх- шаш, яқин бўлиб қоладиган сўзлар паронимлар дейилади. Сўз- ларнинг ўзаро бундай муносабатда бўлиш ҳодисаси паронимия дейилади. Факт — пакт, афзал,— авзал, амр — амир ва б. Де« мак, пароиимия адабий пормада талаффуз этмаслик, адабий талаффуз нормасини, шунингдек, сўзнинг фонетик структура- сини тўғри билмаслик натижасида содир бўлади.
Омоним, омофон, омограф ва паронимлар ҳақида айтилган- лардан шу нарса маълум бўлдики, уларда икки ёки ундан ор- тиқ сўзнинг ўзаро бирлик ҳосил қилиши шаклий муносабатга кўра, талаффузига кўрадир. Бунда сўзларнинг маъно жиҳати 'ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас.
СИНОНИМЛАР
Do'stlaringiz bilan baham: |
