Sh. R. Ikramov, R. N. Abdullaev maxsus texnologiya (Donali trikotaj qismi) “ t afakku r b o ‘sto n i”

1.1.Trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarishda xomashyodan
samarali foydalanish texnologik jarayonlarni mexanizatsiyalash va
avtomatiashtirishlaming asosi
Trikotaj mahsulotlarining boshqa to ‘qimachilik mahsulotlaridan 
farqi shundanki, bu mahsulotlar to ‘qima kabi asos va arqoq iplarini 
bir-biriga perpendikular o ‘rib, kesishtirib shakllantirilmasdan, to‘qi- 
layotgan ipdan halqa hosil qilib, o‘rib amalga oshiriladi. Shakllangan 
halqa murakkab tuzilishli geometrik ko‘rinishga ega. Trikotajning 
o ‘ziga xos xususiyatlari ham ana shu shaklga egaligidan kelib chiqadi, 
ya’ni halqa ipi tekislanganida to'qim a eniga cho‘ziladi, uni qayta 
o ‘z holiga qaytishiga esa tolaning qayishqoqligi tufayli erishiladi. 
Mahsulot birligiga xomashyo sarfming nisbatan kamligi esa to‘qima 
sirtining halqalar bilan qoplanganligidandir. Trikotaj mahsulotlarining 
xilma-xilligi ushbu texnologiya asosida turli o‘rilishlardagi to ‘qimalar- 
ning ishlab chiqarilishi mavjudligidadir: havo o ‘tkazuvchanlik, issiqlik 
saqlash xususiyatlari, cho'ziluvchanlik, buraluvchanlik, shakl saqlash 
xususiyatlari va yana birqancha is’temolchiiik xususiyatlarga ega bo‘lish 
imkoniyatlari mavjuddir. Trikotaj buyum va mahsulotlarni yarim 
muntazam va muntazam usullarda, xomashyolardan samarali foy- 
dalanib, sifatli qilib ishlab chiqarilishi, mahsulotlar tannarxi qisqa- 
rishini ta ’minlash bilan birga unga bo‘lgan ehtiyojni orttiradi.
Tarmoqning yuqori sur’atlar bilan rivojlanishi, mutaxassislami 
ushbu sohaga bo'lgan diqqat-e’tiborini oshirmoqda va yangidan-yangi 
yutuqlarga asos solmoqda. Respublikamiz va chet el olimlari asosan 
xalq is’temol mahsulotlarini ishlab chiqarishni kengaytirish, ularning 
sifatini oshirish, xomashyo sarfini qisqartirish hamda texnik trikotaj 
ishlab chiqarish texnologiyasini yaratish va ishlab chiqarishga tadbiq 
etish kabi muammolar yuzasidan tadqiqotlar olib bormoqdalar.
5

---

Bu muammolami hal etish uchun zamonaviy kompyuterlar bilan 
jihozlangan yangi texnika va texnologiyalami yaratish va ishlab chi- 
qarishga tadbiq etish asosiy masalalardan bin hisoblanadi. Muam- 
moning bugungi kundagi yecliimi yuqorida ta’kidlangan zamonaviy 
yarimavtomat va avtomatlarning yaratilganligi hamda yangilarining 
yaratilayotganligidir. Avtomatlarda qanday mahsulotlar ishlab chiqa- 
rilishligiga ko‘ra, yassi, aylana va oval yuzali bir va ikki ignadonli 
etib ishlab chiqarilmoqda. Avtomatlarda paypoq, ustki trikotaj, qal- 
poq-sharf, qo‘lqop, g‘ilof, poyandoz, texnik va maishiy trikotaj 
mahsulotlarining muntazam (tayyor) usulda gardishi bo‘ylab to‘qi- 
lishi mahsulot ishlab chiqarishda xomashyodan (99,5%) yuqori samara- 
dorlikda foydalanishni ta’minlaydi.
Yangi texnika va texnologiyalarning ishlab chiqarishga tadbiq etilishi 
qimmatbaho xomashyolardan samarali foydalanib, mahalliy xom­
ashyodan sifatli trikotaj mahsulotlarini eksportbob qilib ishlab cliiqarish 
imkonini yaratadi. Yuqorida ta ’kidlangan omillarga asoslangan holda 
respublikamizdagi bir qator o ‘rta, kichik va qo‘shma korxonalarda 
xomashyodan samarali foydalanish talablariga ustuvorligi bilan javob 
beradigan paypoq, qo‘lqop to ‘quv va ko‘p tarmoqli yassi ignadonli 
fang va koton avtomatlardan yuqori samarodorlikda foydalanilmoqda. 
Bu uskunalarda ishlab chiqarilayotgan trikotaj mahsulotlaming asosiy 
qismlari eksportbop qilib ishlab chiqarilmoqda.
Trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarishning uch xil usul mavjud: 
bichib-tikib, yarim muntazam va muntazam usullar.
Bichib-tikib ishlab chiqarish usuli o ‘ziga xos b o ‘lib, unda to‘quv 
mashinalarida to ‘qilgan matoni gazlamalarga o'xshab bichiladi, ya'ni 
matodan andoza bo'yicha mahsulot bo‘laklari bichilib, so'ngra ular 
tikuv mashinalarida choklanadi va istalgan ko‘rirrishdagi buyum shakli 
beriladi. Bichib-tikib ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan trikotaj matosi 
ikki qavat aylana nay (l.la-rasm ) shaklida yoki yassi shaklida to ‘qilib, 
(gazlamaga o‘xshab) halqa qatorlari matoda ko‘ndalang yo‘nalishda 
joylashib shakllanadi (1.1 /j-rasm).
Bu usulda mahsulot ishlab chiqarishda chiqindilar miqdori 13- 
18%ni tashkil etadi, biroq bichib-tikib ishlab chiqarish usulida, mah-
6

---

1.1-rasm. Trikotaj mahsulot qismlarining shakliy tuzilishlari.
sulotni turli fasonda va turli o'lchamlarda ishlab chiqarish mumkin. 
Yarim muntazam usulda trikotaj matosi mashinalarda naysimon kupon 
shaklida yoki yassi shaklda to ‘qiladi ( l.le , y-rasm). Kuponning eni 
mahsulot eniga teng yoki ushbu kupon emga bir nechta butun m ah­
sulot enini joylashtirsa bo‘ladigan etib to'qiladi. Kuponlar bir-biridan 
ajratish, halqa qatorlari yordamida ajratib olinadi. Kuponning ostki 
etak qismi so‘tilmaydigan qilib to‘quv m ashinasidato‘qiladi. Kuponlar 
yassi va aylana ignadonli mashinalarda to ‘qiladi. Ularda asosan bo‘yin 
qismi va yengining o ‘miz o ‘yilishi qisman bichiladi. Ushbu usulda 
bichish usuliga nisbatan mahsulotning etak va yon qismlari chok- 
lanmasligi hisobiga, trikotaj mato sarfi 2-5 foizga, bichilmasligi sababli 
mahsulot sarfi 8-11 foizga qisqaradi. Yarim muntazam usulda mahsulot 
ishlab chiqarishda xomashyodan samarali foydalanish imkoni yuqori 
ekanligi, bu usuldan ustki trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarishda 
keng qo‘llaniladi.
7

---

Muntazam usulda trikotaj mahsulotlarini (yoki ulaming bo‘laklarini) 
ishlab chiqarishda mahsulot maxsus mashinalarda yoki avtomatlarda 
to‘qilib, ular tugallangan (tayyor) shaklga ega bo‘ladilar (1.1 v,