Mustaqil bajarish uchun mashqlar
Quyidagi tenglamalarni kanonik ko‘rinishga keltiring:
1. u
xx
-6u
xy
+10u
yy
+u
x
-3u
y
=0
2. 4u
xx
+4u
xy
+u
yy
-2u
y
=0
3. u
xx
-xu
yy
=0
4. u
xx
-yu
yy
=0
5. xu
xx
-yu
yy
=0
6. yu
xx
-xu
yy
=0
7. x
2
u
xx
+y
2
u
yy
=0
8. y
2
u
xx
+x
2
u
yy
=0
9. y
2
u
xx
-x
2
u
yy
=0
10.
(1+x
2
)u
xx
+(1+y
2
)u
yy
+yu
y
=0
11.
4y
2
u
xx
-e
2x
u
yy
=0
12.
u
xx
-2sinxu
xy
+(2-cos
2
x)u
yy
=0
13.
y
2
u
xx
+2yu
xy
+u
yy
=0
14.
x
2
u
xx
-xu
xy
+u
yy
=0.
1.2
Ko‘p erkli o‘zgaruvchili funksiyalar (n>2) bo‘lgan hol uchun
ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial tenglamalarni kanonik
ko‘rinishga keltirish
Ko‘p erkli o‘zgaruvchili ikkinchi tartibli xususiy hosilali differensial
tenglama qanday kanonik ko‘rinishga keltiriladi? Shu masalani qarab
chiqaylik. Ko‘p o‘zgaruvchili chiziqli ikkinchi tartibli xususiy hosilali
differensial tenglama quyidagicha berilgan bo‘lsin :
9
f
Cu
x
u
B
x
x
u
A
n
i
i
i
n
j
i
j
i
ij
1
,
1
,
2
(12)
U holda ushbu tenglamaning xarakteristik tenglamasi ko‘rinishi
kvadratik forma bo‘ladi:
n
j
i
j
i
ij
n
x
A
Q
1
,
1
)
(
)
,...,
(
.
Har bir fiksirlangan
x
nuqtada
Q
kvadratik formani uncha qiyin
bo‘lmagan affin almashtirishlari yordamida kanonik ko‘rinishga
keltirish mumkin:
n
i
i
i
Q
1
2
(13)
Bu yerda
i
lar 1, -1, 0 qiymatlarni qabul qiladi. (13) dagi manfiy va
nol koeffisiyentlar
Q
ni kanonik ko‘rinishga keltirsh usuliga bog‘liq
emas. Shunga asosan (12) tenglama klassifikasiyalanadi.
Ta’rif: Agar har bir
D
x
nuqtada (13) dagi
i
koeffisiyentlar mos
ravishda: hammasi noldan farqli va bir xil ishorali; hammasi noldan
farqli va har xil ishorali; va nihoyat hech bo‘lmasi bittasi (hammasi
emas) nol bo‘lsa, (12) chiziqli tenglama
D
sohada elliptik, giperbolik
yoki parabolik deyiladi,
Ko‘p erkli o‘zgaruvchili ikkinchi tartibli xususiy hosilali
differensial tenglamalardan bittasini kanonik ko‘rinishga keltirish
usulini qarab chiqaylik.
Misol. Quyidagi tenglama berilgan bo‘lsin:
0
5
4
2
2
zz
yz
yy
xy
xx
u
u
u
u
u
.
Ushbu
tenglamaga
mos
xarakteristik
kvadratik
forma
2
3
3
2
2
2
2
1
2
1
5
4
2
2
Q
ko‘rinishda bo‘ladi. Bu kvadratik formani,
masalan, Lagranj usulidan foydalanib kanonik ko‘rinishga keltiramiz:
2
3
2
3
2
2
2
1
2
Q
. Quyidagi belgilashlar kiritamiz:
2
1
1
;
3
2
2
2
;
3
1
(*)
10
va natijada Q formani kanonik ko‘rinishga keltiramiz:
2
3
2
2
2
1
Q
.
(*) tengliklardan
larni topib olamiz. Shunday qilib,
1
0
0
2
1
0
2
1
1
M
matrisali quyidagi xosmas affin almashtirishlari:
3
2
1
1
2
,
3
2
2
2
,
3
3
Q formani kanonik ko‘rinishga keltiradi:
2
3
2
2
2
1
Q
.
Berilgan differensial tenglamani kanonik ko‘rinishga keltiradigan
xosmas affin almashtirishining matrisasi M matrisaga simmetrik
bo‘lgan matrisa bo‘ladi:
1
2
2
0
1
1
0
0
1
*
M
, bu almashtirish quidagi
ko‘rinishga ega:
x
;
y
x
;
z
y
x
2
2
.
Shulardan va
)
,
(
)
,
,
(
v
z
y
x
u
belgilashdan foydalanib, quyidagilarni
topamiz:
v
v
v
v
v
v
u
xx
4
4
2
4
;
v
v
v
u
yy
4
4
;
v
u
zz
;
v
v
v
v
v
u
xy
4
2
4
;
v
v
u
yz
2
.
Topilgan ifodalarni tenglamaga etib qo‘yib, soddalashtirishlar
bajargandan so‘ng, berilgan tenglamaning kanonik ko‘rinishini olamiz:
0
v
v
v
.
Mustaqil bajarish uchun mashqlar
Quyidagi tenglamalarni kanonik ko‘rinishga keltiring:
15.
u
xx
+2u
xy
-2u
xz
+2u
yy
+6u
zz
=0
16.
4u
xx
-4u
xy
-2u
zy
+u
y
+u
z
=0
17.
u
xy
-u
xz
+u
x
+u
y
-u
z
=0
18.
u
xx
+2u
xy
-2u
xz
+2u
yy
+2u
zz
=0
19.
u
xx
+2u
xy
-2u
xz
-6u
yz
-u
zz
=0
20.
u
xx
+2u
xy
+2u
yy
+2u
yt
+2u
zz
+3u
tt
=0
21.
u
xy
-u
xt
+u
zz
-2u
zt
+2u
tt
=0
22.
u
xy
+u
xz
+u
xt
+u
zt
=0
11
23.
u
xx
+2u
xy
-2u
zz
-4u
yz
+2u
yt
+u
zz
=0
24.
u
xx
+2u
xz
-2u
xt
+u
yy
+2u
yz
+2u
yt
+2u
zz
+2u
tt
=0
25.
0
2
2
2
2
1
1
1
n
k
x
x
n
k
x
x
x
x
k
k
k
k
u
u
u
26.
0
1
2
2
1
1
1
n
k
x
x
k
x
x
k
k
u
u
27.
0
2
2
k
l
x
x
n
k
x
x
k
l
k
k
lu
ku
28.
0
1
k
l
x
x
n
k
x
x
k
l
k
k
u
u
29.
0
k
l
x
x
k
l
u
.
2. Xususiy hosilali differensial tenglamalarning umumiy yechimini
topish
Ta’rif: Xususiy hosilali differensial tenglamaning umumiy
yechimi deb, shu tenglamani qanoatlantiradigan funksiyaga aytiladi.
Oddiy differensial tenglamalar kursidan ma’lumki,
n
tartibli
0
)
,...,
'
,
,
(
)
(
n
y
y
y
x
F
tenglamaning yechimi
n
ta ixtiyoriy o‘zgarmasga bog‘liqdir, ya’ni
)
,...,
,
(
1
n
c
c
x
y
. Bu o‘zgarmaslarni aniqlash uchun noma’lum funksiya
)
(x
y
qo‘shimcha shartlarni qanoatlantirishi kerak.
Xususiy hosilali differensial tenglamalar uchun bu masala
murakkabroqdir. Bu tenglamalarning yechimi ixtiyoriy o‘zgarmaslarga
emas, balki ixtiyoriy funksiyalarga bog‘liq bo‘lib, bu funksiyalar soni
tenglamalar
tartibiga
teng
bo‘ladi.
Ixtiyoriy
funksiyalar
argumentlarining soni yechim argumentlari sonidan bitta kam bo‘ladi.
2.1
O‘zgarmas koeffisiyentli xususiy hosilali differensial
tenglamalarning umumiy yechimini topish
Misol. Quyidagi tenglamaning umumiy yechimini toping: u
xy
=0.
12
Dastlab
x
bo‘yicha, so‘ngra
y
bo‘yicha integrallaymiz, natijada
)
(
)
(
)
,
(
2
1
y
f
x
f
y
x
u
yechimni olamiz. Ko‘rib turganingizdek, xususiy
hosilali differensial tenglamaning yechimida tenglama tartibiga teng
miqdorda, ya’ni ikkita funksiya qatnashayapti, bu funksiyalar
argumenti esa yechim argumentlari sonidan bitta kam.
Misol. Quyidagi tenglamaning ham umumiy yechimini topaylik:
u
xyy
=0.
Yuqoridagidek mulohaza yuritsak umumiy yechim:
)
(
)
(
)
(
)
,
(
3
2
1
y
f
x
f
y
x
f
y
x
u
.
Misol. Quyidagi tenglamaning ham umumiy yechimini topaylik:
u
xyz
=0.
Yuqoridagidek mulohaza yuritsak umumiy yechim:
)
,
(
)
,
(
)
,
(
)
,
,
(
3
2
1
z
y
f
z
x
f
x
y
x
f
y
x
z
y
x
u
.
Oxirgi misolda, ko‘rib turganingizdek yechimda tenglama tartibiga
mos uchta funksiya qatnashaypti, yechim uch o‘zgaruvchili bo‘lgani
uchun bu funksiyalar argumenti ikki o‘zgaruvchili.
Mustaqil bajarish uchun mashqlar
Quyida berilgan tenglamalarning umumiy yechimini toping:
1. u
xx
-a
2
u
yy
=0
2. u
xx
-2u
xy
-3u
yy
=0
3. u
xy
+au
x
=0
4. 3u
xx
-5u
xy
-2u
yy
+3u
x
+u
y
=2
5. u
xy
+au
x
+bu
y
+abu=0
6. u
xy
-2u
x
-3u
y
+6u=2e
x+y
7. u
xx
+2au
xy
+a
2
u
yy
+u
x
+au
y
=0.
13
2.2 Xususiy hosilali differensial tenglamalarning turi saqlanadigan
sohada umumiy yechimini topish
Misol. Quyidagi tenglamaning turi saqlanadigan sohani topib,
umumiy ychimini aniqlang: x
2
u
xx
-y
2
u
yy
=0.
,
2
1 1
x
a
,
0
1 2
a
2
2 2
y
a
- tenglama koeffisiyentlari.
22
11
2
12
a
a
a
ifodaninig
qiymatini hisoblaymiz.
2
xy
, hamma chorakda tenglamamiz
giperbolik ekan. Yangi
va
o‘zgaruvchilkarga o‘tamiz :
xy
,
y
x
almashtirish yordamida berilgan tenglamani kanonik
ko‘rinishga keltiramiz. Kanonik ko‘rinishi quyidagicha:
0
2
1
u
u
.
Unda
v
u
almashtirsh bajarib tenglamani yechamiz, natijada
)
(
)
(
)
(
ln
ln
2
1
ln
f
u
f
v
f
v
)
(
)
(
g
f
u
yechimni olamiz. Dastlabki o‘zgaruvchilarga qaytsak, biz izlayotgan
umumiy yechim :
xy
g
y
x
f
xy
y
x
u
|
|
)
,
(
bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |