Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Hindi-Xitoy mintaqasidagi axloqiy ta’limotlar 
Qadimgi Sharq axloqshunosligida Qadimgi Hindiston axloqiy tafakkuri 
alohida o‘ringa ega. U tarixan vedachilik, yo‘ga, jaynchilik, buddachilik, 
167
 Изведат дорого и пути праведнык. М., Наука, 1991. С. 87. 
168
 Ўша манба. С. 103. 

---

128 
“Bxagavadgita” va “Artxashastra” hamda lokoyata oqimlaridan tashkil topgan. 
Ulardan ba’zilarini ko‘rib o‘tamiz. 
Vedachilik.
Vedachilik axloqshunosligi qadimgi hind jamiyatini to‘rt 
tabaqa-varnaga bo‘ladi: brahmanlar (kohinlar), kshatriylar (harbiylar), vayshchilar 
(dehqonlar, kosiblar), shudralar (qullar). Mashhur “Manu qonunlari”da 
yozilishicha, brahmanning mashg‘uloti – ta’lim berish, Vedani o‘rganish, 
qurbonlik qilish, sadaqa ulashish va tuhfalar olish; kshatriylar fuqarolarni 
qo‘riqlaydilar; vayshchilar chorva, tijorat, sudxo‘rlik va dehqonchilik bilan 
shug‘ullanadilar; shudralar esa ana shu uch ijtimoiy guruhga xizmat qiladi. Xotin, 
o‘g‘il va qul ‒ uchalasi xususiy mulk egasi hisoblanmaydi, ular kimniki bo‘lsa, 
o‘shaning qo‘lga kiritgan mulki. “Manu qonunlari”da niyat masalasiga katta 
e’tibor beriladi: “Kimning niyati qanday bo‘lsa, o‘shanday bo‘lib hayotdan 
ketadi”
169
. Vedachilik axloqiga ko‘ra, brahmanlar tug‘ma axloqiy yuksak odamlar, 
shudralar esa tug‘ma tuban axloq egalari hisoblanadi. Axloqiy ideal esa zohid, 
sayyoh, istaklardan xoli, yuksak qanoat egasi bo‘lgan hech vaqosiz mokshalardir. 
Lekin keyingi oqimlarda, yo‘ga, jaynchilik, ayniqsa, buddachilik axloq-
shunosligida, axloqiy fazilatlar egasi bo‘lish insonning zoti, ijtimoiy kelib chiqishi 
bilan emas, balki uning shaxsiy kamoloti bilan bog‘liq, degan fikr ilgari suriladi. 
Jaynchilik. 
Mohiyatan
 
axloq falsafasi
 
bo‘lmish bu oqimga Buddaning 
zamondoshi, undan chamasi o‘ttiz yoshlar katta Jin (Jayn)-G‘olib deb sharaflangan 
Vardxamana (milodgacha 599-527) asos solgan. Jaynchilik ta’limoti insonning 
to‘liq ozodlikka yetishishi bilan bog‘liq. Unga inson o‘z ichki mohiyatini qayta 
shakllantirish orqali erishishi mumkin. Bu ozodlik‒nirvana: qalb-ruhning ehtirosi, 
nafrat, pushaymon kabi hissiyotlardan forig‘langan, o‘zi mavjud bo‘la turib 
vujudni tark etgan, cheklanmagan oromdagi holati ‒ 
nirvana
ga uch yo‘l bilan 
yetishish mumkin – Jaynga e’tiqod; uning ta’limotini bilish; o‘zni tutishda 
nuqsonsizlik. 
Kim Jaynga e’tiqod qo‘ysa va uni tanisa, u – fazilat egasidir. Fazilat esa besh 
axloqiy tamoyildan iborat: 
1. Hayotga zarar yetkazmaslik (aximsa).
2. Muruvvat va rostgo‘ylik.
3. Halol yashash. O‘g‘rilik qilish, birovning haqini yeyish ham hayotga 
ziyon yetkazuvchi illatlardir. 
4. So‘zda, fikrda va amalda o‘zni tiyish.
5. Bu dunyodagi barcha manfaatlardan kechish. Mazkur tamoyil kishiga 
lazzat beradigan har qanday dunyoviy amallardan tiyinishi talab qiladi.
Zero, haqiqiy erkinlik tashqi narsalarning hammasidan mustaqil, mustasno 
yashashni, iztirobga ham loqayd bo‘lishini talab etadi: “O, inson! O‘zingning 
do‘sting – o‘zingsan; nima uchun tashqaridan o‘zingga do‘st qidirasan?”
170
. Ya’ni 
inson o‘zgalarni emas, balki o‘zining asl tabiatini bilmog‘i kerak. Bu – o‘zlikni 
belgilab olish uchun eng muhim yo‘l. 
169
 Законы Ману. М., 1960. С. 93-94. 
170
 Радхакришнан С. Индийская философия, Т. 1. СП б., Стикс, 1994. С. 285. 

---

129 
Qadimgi Hind axloqshunosligi Qadimgi Xitoyda ham o‘ziga xos mavqe 
egalladi. Ayniqsa, buddachilik keng yoyildi. Lekin u yerda yana ikki 
axloqshunoslik yo‘nalishi katta ahamiyatga va qamrovga ega edi. Ulardan biri 
daochilik.