Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

 
 

---

124 
5-bob. AXLOQIY TA’LIMOTLAR TARIXI.
AXLOQIY QADRIYATLAR VA DIN 
Reja: 
1. Qadimgi Sharq madaniyatida axloqiy qarashlarning shakllanishi va 
rivojlanishi. 
2. Antik davrning axloqiy ideallari. O‘rta asrlardagi axloqiy qarashlar. 
3. Uyg‘onish davri va Yangi zamon axloq konsepsiyalarining o‘ziga xos 
xususiyatlari. 
4. Din va axloqiy muammolar. 
Tayanch so‘z va iboralar: 
axloq, axloq konsepsiyasi, gumanistik etika, 
komil shaxs, axloq kodeksi, axloqiy fikrlar, axloqiy tarbiya, umuminsoniy 
qadriyatlar, yaxshilik, insoniy fazilatlar. 
 
1. Qadimgi Sharq madaniyatida axloqiy qarashlarning shakllanishi
va rivojlanishi 
Axloqshunoslik tarixi axloqiy tafakkurning vujudga kelishi hamda uning 
taraqqiyoti qonunlarini o‘rganadi, ma’naviy merosning ulkan qismi bo‘lmish 
axloqiy ta’limotlar, hikmatlar, pand-o‘gitlarni zamonaviy jamiyat hayotiga tatbiq 
etish va targ‘ib qilish yo‘llarini tahlil etadi. Garchand har bir axloqiy konsepsiya 
ma’lum bir mutafakkir mulohazalari va ilmiy faoliyatining mevasi bo‘lsa-da, u 
mohiyatiga ko‘ra, muayyan tarixiy davr talablaridan kelib chiqadi. Ayni paytda, 
turli odob va etiket qonun-qoidalarini o‘z ichiga oladigan axloqiy targ‘ibot 
muammolari, axloqiy pand-o‘gitlar va me’yorlar talablarini bajarish-axloqiy 
boshqarish sohasiga kiradi hamda axloqshunoslikning odatda “amaliy axloq” deb 
ataladigan qismini tashkil etadi. 
Somir va Bobilon.
Amaliy axloqning dastlabki namunalari bundan uch 
yarim ming yil avval dunyodagi birinchi yozuv bo‘lmish mixxatda Somir (Shumer) 
giltax-talariga yozilgan matnlarda aks etgan. Ularga ko‘ra, somirliklar haqiqat va 
adolatni, qonun va tartibni adolat va erkinlikni, shafqat va muruvvatni yuksak 
baholaganlar hamda qadrlaganlar. Tabiiyki, ular yolg‘on va yovuzlikni, 
adolatsizlik va zulmni shafqatsizlik, va qattollikni inkor etganlar. Somir 
podsholari, hokimlari o‘zlarining qonun va tartib o‘rnatilganliklari, yovuzlik va 
zo‘ravonlikni yo‘q qilganliklari, mazlumlarni zolimlardan himoya qilganliklari 
bilan faxrlanganlar.
Somir alqovlarida (gimnlarida) deyarli barcha bosh ma’budlar ezgulik, 
adolat, haqiqat va yaxshilik tarafdorlari bo‘lganlari uchun ham madh etiladi. 
Shuningdek, somiriylarning maqol va matallari, hikmat-iboralari ham diqqatga 
sazovor; ularning ko‘pchiligi umuminsoniy hikmatlar darajasiga ko‘tarilgan va 
Sharqda biroz boshqa-charoq shaklda hozirgacha qo‘llaniladi. Somirliklar erishgan 
ilmiy, badiiy, axloqiy daraja, huquqqa oid yutuqlar bobilliklar axloqiy qarashlari 
uchun asos bo‘ldi. Bobilonda somirliklarnikiga nisbatan badiiy yuksak va 
mukammal «Gilgamesh» (turkolog olimlar uni «Bilgamish» ‒ «bilimlar egasi» deb 
e’tirof etishadi) eposi vujudga keldi. Adolat va haqiqatning himoyasini asosiy 

---

125 
maqsad qilib olgan Bobilon podshosi Xammurapining mashhur Qonunlar majmuyi 
esa Qadimgi Somir qonunlarining tadrijiy rivoji edi. Bu majmuada zaiflarni, yetim-
yesir va kambag‘allarni adolat tamoyili asosida himoya qilish asosiy maqsad qilib 
qo‘yilgan; Xammurapi unda o‘zining kambag‘alparvarligi va adolatparvarligi bilan 
faxrlanadi. 
Umuman olganda, Somir va Bobilonda majusiyat shaklidagi dindorlik juda 
kuchli bo‘lgan: kimda-kim ma’budlarga ixlos qo‘ysa, ular yuborgan azoblarga 
chidasa, shukronalik qilsa, baxtli yashaydi, aks holda esa ma’budlar qahriga 
uchrab, xor-zorlikda dunyodan ko‘z yumadi, degan qat’iy aqida hukm surgan. 
Qadimgi donishmandlar barcha balo-qazo odamlar boshiga ularning gunohlari 
tufayli yog‘iladi, gunohsiz odam esa dunyoda yo‘q. Olamda yovuzlikning 
mavjudligi odamlarning xatti-harakatlari bilan bog‘liq bo‘lib, bunga ma’budlar 
zarracha ham aybdor emas.