Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

“Xuastuanift”.
“Avesto”dan keyin, islomgacha bo‘lgan davrda mintaqamiz-
da eng keng tarqalgan, mohiyatan, axloqiy majmua hisoblangan manba, bu ‒ 
monaviylik e’tiqodining muqaddas kitobi
 
“Xuastuanift”. Moniy Fatak o‘g‘li (216-
277) targ‘ib qilgan bu e’tiqod hatto Uyg‘ur-Turk xoqonligining rasmiy dini daraja-
siga ko‘tarilgan. 
“Xuastuanift” yoki monaviylarning tavbanomasi qadimgi turkiy tilda 
bitilgan bo‘lib, hajman ancha kichik bo‘lsa-da, ko‘p jihatlari bilan “Avesto”ga 
o‘xshash. Unda Ho‘rmuzd va Shimnu orasidagi kurash aks etadi. Ho‘rmuzd (bosh 
ma’bud) boshchiligidagi besh ma’bud ‒ yengil shabada, shamol, nur, suv va olov 
tangrilari ‒ezgulik, Shimnu boshliq besh iblis esa yovuzlik timsollaridir. Ezgulik 
ruhiy olamda, yovuzlik moddiy olamda mavjud bo‘ladi. Shunga ko‘ra, monaviylik 
e’tiqodiga iqtido qiluvchilar to‘rt tamg‘ani o‘z qalbiga muhrlashlari kerak. Bular: 
sevgi ‒ Azrua ma’budning tamg‘asi; imon, ishonch ‒ kun va oy ma’budining 
tamg‘asi; qo‘rquv ‒ besh ma’budning tamg‘asi; donishmandlik ‒ burxan (ilohiy 
bitik)larning tamg‘asi. Bundan tashqari, ular zohidona hayot kechirishlari, may 
ichmasliklari, et ‒ go‘sht yemasliklari, meva va yegulik beradigan o‘simliklarni 
sindirmasliklari, yulmaslik-lari shart; halol, pokiza, birovning haqini yemasdan, 
yuksak axloq egasi bo‘lib yashashlari, o‘z qalbidagi ilohiylikka yo‘nalgan nurni 
o‘tkinchi, moddiy xohish-istaklar iskanjasidan ozod qilib umr kechirishlari lozim.
Handarzlar. 
“Avesto”, zardushtiylik ta’limoti dastlab ko‘rib o‘tganimizdek, 
Turon mintaqasida vujudga kelgan hamda yoyilgan bo‘lsa, keyinchalik Eronzamin 
va Hindistonning forslar yashaydigan mintaqalarda juda keng tarqaldi. Ba’zi yer-

---

127 
larda musulmonchilik kirib kelgandan so‘ng ham o‘z mavqeyini saqlab qoldi. 
Pahlaviy tilida yaratilgan “Handarzlar” (o‘gitlar) garchand diniy-e’tiqodiy asosga 
suyansa-da, mohiyatan axloqiy pandnomalar sifatida otashparastlar orasida 
mashhur bo‘lgan. Ularning ko‘pchiligi Qadimgi Eronning ulug‘lari nomidan tartib 
berilgan: “Dastlabki ustozlar o‘gitlari”, “Xusrav Anushiravon o‘gitlari”, 
“Buzurjmehr o‘gitlari” v.h. 
“Buzurjmehr o‘gitlari” handarzida mazkur uchlik ezgulikning asosi sifatida 
quyidagicha ta’riflanadi: “Ezgulik nima-yu, yovuzlik nima? Ezgulik bu ‒ ezgu o‘y, 
ezgu so‘z, ezgu amal, yovuzlik esa yovuz o‘y, yovuz so‘z va yovuz amal”. 
Shundan keyin mazkur uchlik tahlil etilib, uning axloqiy mohiyati ochib beriladi, 
har bir so‘zning axloqiy xususiyati o‘ziga xos, ta’bir joiz bo‘lsa, axloqshunoslik 
nuqtayi nazaridagi talqin etiladi: “Ezgu o‘y bu ‒ fikrlashdagi mo‘tadillik, ezgu so‘z 
‒ saxiylik, ezgu amal ‒ to‘g‘rilik. Yovuz o‘y, bu – fikrlashdagi isrofgarchilik, 
yovuz so‘z – pastkashlik, yovuz amal esa yolg‘onchilik”
167
. 
Bundan tashqari mazkur handarzda insonning ma’naviyatiga, ayniqsa aql va 
ilmga alohida e’tibor berildi: Ahura-Mazda odamlarni yovuz devlardan himoya 
qilishi uchun bir necha ma’naviy jihatlarni yaratgan. Bular ‒ tug‘ma aql, kasb 
etiladigan (o‘ziga yo‘qtiriladigan) aql, fe’l-atvor, umid v.h. Tug‘ma aql vujudni 
qo‘rquvdan xolis qiladi, mol-dunyoning o‘tkinchiligini va o‘limning haqligini 
eslatib turadi. Ikkinchi turdagi aql esa taqvodorlar yo‘lidan borish, ulardan 
o‘rganish orqali vujudga keladi va nima bo‘lishini oldindan bilish, nima bo‘lib 
o‘tganini yodda tutish uchun xizmat qildi. Demak, tug‘ma aql inson mohiyati bilan 
bog‘liq bo‘lsa, aqliy tarbiya orqali kasb etilgan aql esa uning mavjudligi, hayotiy 
amaliyoti masala-lariga borib taqaladi. Buzurjmehrning quyidagi o‘z-o‘zi bilan 
savol-javobi yuqori-dagi ma’naviy xususiyatlarning axloqiy mohiyatini yanada 
yaqqolroq ochib beradi:
Handarzlardan biri baxtli kishining fe’li va aqliga bag‘ishlangan. Unda baxt 
tushunchasi quvonch bilan bog‘liq tarzda talqin qilanadi. Baxtli kishi haq yo‘lni 
tanlagan, nuqsonlardan forig‘ insondir, shu xislatlar tufayli u qalban va fikran quv-
noq yashaydi, odamlarga muloyim munosabatda bo‘ladi, har kim bilan unga mos 
keladigan munosabatni tanlaydi, baxtni ma’budlardan, fazilatlarni o‘z do‘stlaridan 
olishga intiladi, dono qarorlar qabul qiladi. “Dono qaror, insonning aql bilan 
vujudni uyg‘unlashtirishi, faoliyatli, g‘ayratli, jasoratli bo‘lishi, shuningdek, o‘z 
ichidagi dushmanni yengishi bilan belgilanadi. Zero, o‘z ustingdan hukmronlik 
qilish kimningdir ustidan hukum yurgizishga qaraganda yoqimliroqdir”
168
. 
Shunday qilib, handarzlar to‘plangan, bitilgan davr o‘rta asrlarga to‘g‘ri keli-
shini hisobga olsak, “Avesto” ta’sirining vaqt va qamrov doirasi naqadar 
kengligini ko‘rish mumkin.