Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

Gegel 
Georg Vilhelm Fridrix 
(1770-1831) – “ozodlikning anglashdagi taraqqiyoti” 
sifatida qaraydi. Biroq ozodlik shundan iboratki, inson o‘zining “Mutlaq g‘oya” 
bilan mohiyatan birligini biladi va o‘zini obyektiv ruh hosilalari hamda uning 
xohish-irodasi (davlat va huquq) bilan tenglashtiradi. Bu hosilalar pirovard natijada 
“Mutlaq ruh” tomonidan vujudga keltirilgandir. Ozod fuqaro o‘zining 
umumozodlik bilan jiddiy o‘xshashligini anglaydi, qonun tashqi buyruqqa o‘xshab 
ko‘rinishini uning o‘zi biladi”
258
‒ deb yozadi. 
Tanlash erkinligi va mas’uliyat.
Tanlov shunchaki, o‘z-o‘zicha emas, balki 
muayyan xatti-harakat orqali ro‘y beradi. Demak, taqdir qay darajadadir insonning 
256
 Фалсафа қомусий луғат. – Тошкент: “Шарқ”, 2004. – Б. 133. 
257
 Фалсафа қомусий луғат. – Тошкент: “Шарқ”, 2004. – Б. 218.
258
 Фалсафа қомусий луғат. – Тошкент: “Шарқ”, 2004. – Б.81-82. 

---

193 
xatti-harakati bilan ham bog‘liq, mutlaq qotib qolgan hodisa emas. Buni Imom 
G‘azzoliy o‘zining “Ayo o‘g‘lon!” (“Ayyuhal valad”) asarida: “Ayo o‘g‘lon! 
Yaxshi amallarsiz yuksak mukofotga erishib bo‘lmaydi”, ‒ deydi va quyidagi 
hikoyatni keltiradi: Bani Isroilda bir kishi yetmish yil Alloh taologa ibodat qiladi. 
Tangri uni malaklariga ko‘rsatishni istaydi va malaklardan birini unga yuboradi. 
Farishta unga: “Bunday haddan tashqari ibodat bilan jannatga kirishga yetisha 
olmaysan”, ‒ deydi. O‘shanda (kamolotga) yetishgan obid esa: “Biz ibodat uchun 
yaratilganmiz. Ibodat bizlarga taqozodir”, ‒ deb javob beradi. Farishta qaytib 
chiqib Xudoga deydi: “Uning nima deganini O‘zing bilguvchisan!”. Shunda Alloh 
taolo: “Bizga ibodat qilishni to‘xtatmadi va biz ham unga ko‘rsatadigan 
karamimizni to‘xtatmaymiz! Ey, malaklar, shohid bo‘lingki, uni afu etaman
259
”, ‒ 
deydi.
Hikoyatning muhimligi shundaki, gap unda Allohga suyuk bo‘lish taqdirida 
yozilmagan bandaning suyukli obidga aylanishi haqida ketyapti; undan ko‘rinib 
turibdiki, solih banda nimagaki erishgan bo‘lsa, hammasi, avvalo, Allohning 
karami kengligi, qolaversa, uning o‘z xatti-harakati tufayli ro‘y berdi. 
Imom G‘azzoliy niyat masalasida ham o‘ziga xos fikrlar bildiradi. U niyatni 
yurakning ikki narsa-bilim va harakat qamrovidagi sifati deb ta’riflaydi. Bilim 
niyatdan oldin turadi, u niyatning ildizi va sharti hisoblanadi. Harakat esa niyatdan 
keyin turadi. Uni niyatning mevasi va butog‘i deyish mumkin. Har bir erkin 
tanlangan harakat uch narsa ‒ bilim, ixtiyor etish va qobiliyat yordamida ro‘yobga 
chiqadi. Zero, inson bilmay turib xohlamaydi, xohlamas ekan harakat qilmaydi; 
shuning uchun ixtiyor etmoq lozim. Ixtiyor etish hodisasi yuz bergandagina navbat 
qobiliyatga keladi va qobiliyat inson a’zolarini harakatga tushirishga kirishadi. 
Demak, niyat o‘rtalikdagi sifatdir. 
Niyat tasavvuf axloqshunosligida ba’zan harakatdan ham katta ahamiyat 
kasb etadi. Agar yaxshi niyat qilinsa-yu, lekin inson ixtiyoriga bog‘liq bo‘lmagan 
sabablar tufayli u ro‘yobga chiqmay qolgan bo‘lsa, bunday niyat amalga oshgan 
deb hisoblanadi. Shunday qilib, har bir harakat o‘zini uyg‘otadigan niyatga 
bo‘ysunadi, zero, u o‘z zaruriyatini o‘sha niyatdan oladi. 
Antik davr mutafakkirlaridan biri – Epikur shunday fikr bildirgandiki, 
“yaxshilik va yomonlik faqat inson aqlidagina mavjud. Shu sababli bizni tanlash 
erkinligidan mahrum qila oladigan “zo‘ravonlik yo‘q”
260
. Tanlash erkinligi 
muammosiga tarixda turfa yondashuvlar mavjud bo‘lib, mutafakkirlar ushbu 
muammoni noto‘g‘ri hal etishdagi ikki chekka nuqta – volyuntarizm yoki 
fatalizmga olib kelishi mumkin deb hisoblaydilar. O‘zi tanlab olgan maqsad 
asosida amalga oshiriladigan inson faoliyati oxir-oqibatda tabiat va jamiyat 
rivojlanishi qonunlarini, ya’ni obyektiv zaruratni ifodalaydi. Ushbu zaruratga 
ko‘ra, insonga nisbatan faqat tashqi narsa deb qaramaslik lozim, chunki faqatgina 
insonlar faoliyati tabiat va jamiyat qonunlari bilan belgilanadi. Balki inson ham o‘z 
259
 Абу Ҳомид Ғаззолий. Аё ўғлон! А.Зоҳидий таржимаси. // «Мактабгача тарбия» журнали, 1993 йил, 9 – 
10–сонлар. 
260
 Фалсафа қомусий луғат. – Тошкент: “Шарқ”, 2004. – Б. 461.

---

194 
navbatida atrof-olamga ta’sir o‘tkazishga, uni o‘zgartirishga va bu orqali o‘z 
erkinligi va tanlash imkoniyatiga ham qodirdir.