Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

244
 Нурматова М.А. Шахс маънавий камолотида эстетик ва ахлоқий қадриятлар уйғунлиги муаммоси. // 
Фалс.ф.док-ри ... ёзилган дисс. – Тошкент, 2011.- Б. 16. 
245
 Арасту. Сочинение. В 4-х.т. –М.: Мысль, 1984. Т.4. С. 54-55. 

---

187 
buzmaydi, lekin o‘zgalarga qayishishni xayoliga ham keltirmaydi, hech kim bilan 
ishi bo‘lmaydi, faqat “o‘z qobig‘ida” yashashni afzal ko‘radi. 
Yana bir toifa odamlar borki, ular hayotining mazmun va ma’nosini eng 
yuksak qadriyatlar bilan bog‘laydilar va jamiyatda yuksak axloq egasi, go‘zallik 
oshuftasi, e’tiqodi but kimsalar sifatida e’tibor qozonadilar. Ular oliy ideallarga 
intilib, fidoyilarcha umr kechiradilar. Hayotining mazmun ma’nosini o‘zidan keyin 
qoldiradigan “ikkinchi umr”da ko‘radilar. Har bir jamiyatning taraqqiy topishi yoki 
tanazzuli hayotning ma’nosini ana shu tarzda tushunuvchilarning ko‘pligi yoki 
kamligi natijasida ro‘y beradi, bir so‘z bilan aytganda, bunday tom ma’noda “elim 
deb, yurtim deb yonib yashaydigan” odamlar yuksak axloqli, demokratik, erkin 
jamiyatning ustunlaridir. 
Bu borada Arastu insonning vazifasi amaliy va axloqiy fazilatga ega 
bo‘lishdan iboratligini ta’kidlaydi. Shuning uchun u chinakam baxtni anglash 
ma’naviy yuksak bo‘lgan hamda to‘g‘ri fikrlovchi kishiga taalluqli ekanligini 
asoslashga harakat qiladi. Boshqa mutafakkirlardan farqli o‘laroq, Arastuning 
axloqiy va estetik qarashlarida “ma’naviy barkamol inson” iborasini uchratish 
mumkin. “Ma’naviy barkamol inson” uning fikricha, aql bilan axloqiy fazilat 
birligiga amal qiladigan kishidir. Bunda axloqiy fazilat insonning qo‘lga 
kiritgan ma’naviy mulki bo‘lib, uni hayot va jamiyat bilan bog‘lovchi 
qadriyatdir. Aql esa insonni ijtimoiy hodisa sifatida insoniyligini belgilamaydi, 
balki axloqiy fazilat insonni belgilaydi,‒ degan fikrni o‘rtaga tashlaydi.
Sartrning fikriga ko‘ra esa inson, eng avvalo, subyektiv kechinmalar orqali 
yaralgan loyihadir. Bu loyihagacha hech narsa mavjud emas, aql bovar qiladigan 
samovotda hech narsa yo‘q; borlig‘ining loyihasi qanaqa bo‘lsa, inson ham 
shunaqa. Agar mavjud bo‘lish haqiqatan ham mohiyatdan avval tursa, unda inson 
o‘zining borligi uchun mas’uldir. Shunday qilib, ekzistensiyachilik, birinchi 
navbatda, har qanday insonning hukmiga uning borligini havola qiladi va 
mavjudligi uchun to‘liq mas’uliyatni uning o‘ziga yuklaydi. 
Bu borada fikr yuritib, Sartr shunday deb yozadi: “Biroq biz insonni 
mas’uldir, deganimizda, bu ‒ faqat uning o‘z shaxsiyatigagina javobgar, degani 
emas. U barcha odamlar uchun mas’uldir. Biz, inson o‘zini-o‘zi tanlaydi, degani-
mizda, har birimizning o‘zini-o‘zi tanlashini nazarda tutamiz, biroq, shu bilan 
birga, biz o‘zimizni tanlar ekanmiz, barcha odamlarni tanlaymiz, degan gapni ham 
aytishni xohlaymiz”.
246
Zero, o‘zimizni tanlashimiz, qanday holda bo‘lmasin, biz 
hech qachon yovuzlikni tanlamaymiz, ayni paytda, bu tanlov tanlovimizning 
qadriyatini barqaror etishni taqozo qiladi. Bizning tanlovimiz esa ezgulik bo‘lishi 
shubhasizdir. Lekin, shuni aytish kerakki, hamma uchun ezgulik hisoblanmagan 
narsaning biz uchun ezgulik bo‘lishi mumkin emas. Bizning mas’uliyatimiz butun 
insoniyatga taalluqli, taxmin qilganimizdan ancha katta. Biz o‘zimiz uchun ham, 
hamma uchun ham javobgarmiz va o‘zimiz tanlagan muayyan inson qiyofasini 
yaratamiz; o‘zimizni tanlash bilan biz umuman insonni tanlaymiz. 
246
 Сартр Ж.П. Экзистенциализм тўғрисида. // «Жаҳон адабиёти», А.Шер таржимаси.1997, 5 – сон, -Б. 
182. 

---

188