Samarqand davlat universiteti isoqjon negmatov ijtimoiy ishning etik

G‘urbatda g‘arib shodumon bo‘lmas emish,
El anga shafiqu mehribon bo‘lmas emish.
Oltin qafas ichra gar qizil gul bitsa,
Bulbulg‘a tikondek oshiyon bo‘lmas emish
. 
Ozodlik g‘oyasini umuminsoniy, milliy va shaxsiy nuqtayi nazarlardan ham 
talqin qilish mumkin. Umuminsoniy jihatdan, bu g‘oya butun Yer yuzida 
taraqqiyot va erkinlik uchun kurashayotgan kishilarning muzaffar bayrog‘i, 
demokratik jamiyat va davlatlar hayotining ustuvor tamoyillaridan birini 
ifodalaydi. Milliy jihatdan, u har bir millat va xalqning o‘z mustaqil taraqqiyot 
255
 Маънавият асосий тушунчалар изоҳли луғати. – Тошкент: Ғофур Ғулом, 2010. – Б.450. 

---

192 
yo‘li, o‘z taqdirini o‘zi belgilay olishi, milliy davlatchiligiga ega bo‘lishini 
anglatadi, Shaxsiy darajada ozodlik ‒inson haq-huquqlarining ro‘yobga chiqishi, 
uning ijtimoiy-ma’naviy jihatdan erkinligini bildiradi. 
“Falsafa qomusiy lug‘ati”da zaruriyatga quyidagicha ta’rif berilgan: “Ma’lum 
sharoit mavjud bo‘lgan taqdirda, albatta, yuz beradigan hodisa yoki voqea 
zaruriyat 
deb ataladi. Zaruriyat rivojlanuvchi hodisaning mohiyatidan, ichki tabiatidan kelib 
chiqadi. Zaruriyat muayyan hodisa uchun doimiy va barqarordir”
256
. Zaruriyatdan 
farqli ravishda, tasodifning sodir bo‘lishi shart emas. U muayyan predmetning 
mohiyatidan kelib chiqmaydi. Tasodif beqaror va vaqtinchadir, ammo u sababsiz 
yuz bermaydi. Zaruriyat va tasodif dialektik tarzda o‘zaro bog‘liqdir: voqea bir 
jihatdan zaruriyat bo‘lsa, boshka jihatdan tasodif ham bo‘ladi. Ilmiy va amaliy 
faoliyatda zaruriyat va tasodifning obyektiv dialektikasini nazarda tutish kerak. 
Fanning vazifasi tasodifiy voqealar orasida yashirinib yotgan ichki zaruriyatni 
bilishdan iboratdir. Lekin fan tasodiflarni ham inkor qila olmaydi. Tasodiflar 
mavjud bo‘lib, voqealik jarayonlarining oqimiga qandaydir ta’sir ko‘rsatar ekan, fan 
ularning ham taraqqiyotdagi rolini hisobga olishi, insonni ko‘ngilsiz tasodiflar 
ta’siridan himoya qilishi lozim. 
Zaruriyat bu hodisa ichki elementlarining mohiyati bilan bog‘liq, sababi va 
zamini o‘zida bo‘lgan voqealar rivoji jarayonida qonuniy va muqarrar tarzda ro‘y 
beradigan hodisadir. “Zaruriylik” tushunchasini ishlab chiqishda muhim fikrlarni 
bayon qilgan yirik nemis olimi, faylasufi, matematik, fizik, huquqshunos, tarixchi, 
tilshunos va ixtirochi Leybnits (leibniz) Gotfrid Vilgelmdir (1646-1716)
257
. Zaruriyatni 
Leybnits tasodifga qarama-qarshi qo‘ydi. Zaruriyat subyektiv ko‘rinishga ega bo‘lmay, 
hodisalarni obyektiv aloqasidir. Leybnits ijtimoiy masalalarga oid tugallangan bir 
tizimga solingan asarlar yozgan emas. Bu masalaga oid uning fikrlari “Teoditsiya” 
(Xudoni oqlash) nomli risolasida bayon qilingan. Unda o‘zining mashhur optimistik 
nazariyasini bayon qiladi. U aytadiki, garchi dunyomiz ko‘p nuqsonlarga, 
yovuzliklarga ega bo‘lsa ham, baribir boshqa dunyolar ichida afzali va 
takomillashgani. 
Demak, ozodlik tushunchasi inson, millat, jamiyat, davlat miqyosidagi 
tushuncha bo‘lib, u zaruriyat tufayli kelib chiqadi va bir-birini taqozo etadi. 
Yirik nemis faylasufi, nemis mumtoz falsafasining mashhur vakili