5
1-bob. GIPERBOLIK TIPDAGI BIR OʻLCHOVLI TENGLAMANI SONLI
YECHISH HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHALAR
1.1. Xususiy hosilali differensial tenglamalar turlari.
Ko’pgina fizik jarayonlarda fizik maydonni tahlil qilish xususiy hosilali
differensial tenglamalarni yechishga olib kelinadi. Amalda bunday masalalarni
analitik usulda yechishning imkoniyati juda kam.
Bu tahlil sohasining
murakkabligidan va birjinslimaslik xossasidan bog’liq.
Shunga qaramasdan bunday masalalarni yechishni kompyuter yordamida sonli
tahlil qilish mumkin. Buning uchun dastlab tadqiqot sohasini ifodalovchi matematik-
fizika tenglamalarning turi aniqlab olinadi.
Sonli hisob usulini tanlash hisoblanayotgan tenglamalar sistemasi tipidan
bog‘liq. Ikki o‘lchovli masalalar uchun xususiy hosilali
ikkinchi tartibli tenglama
umumiy holda quyidagicha yoziladi:
0
2
2
2
2
2
g
fu
x
u
e
t
u
d
x
u
c
x
t
u
b
t
u
a
,
bunda
u
– ixtiyoriy noma’lum
funksiya;
a
dan
g
gacha barcha koeffitsientlar
x
(koordinata) va
t
(vaqt) erkli o‘zgaruvchilarning va, balki,
izlanayotgan
u
funksiya
va uning birinchi tartibli hosilalari
)
,
(
t
u
x
u
ning funksiyalari (oxirgi holda
tenglama nochiziqli yoki kvachiziqli bo‘ladi) yoki o‘zgarmaslar bo‘lishi mumkin.
Chiziqli holatda bu tenglama
ushbu
D=b
2
(
x
,
t
)
–
4
a
(
x
,
t
)
c
(
x
,
t
)
diskriminantning ishorasiga qarab giperbolik, parabolik va elliptik tiplarga
quyidagicha klassifikatsiya qilinadi:
b
2
–4
ac>0
–
giperbolik tipdagi tenglama;
b
2
–
4
ac=0
–
parabolik tipdagi tenglama;
b
2
–
4
ac<0
–
elliptik tipdagi tenglama.
Amaliyotda ko‘p qo‘llaniladigan tenglamalarga misollar:
Ko‘chirish tenglamasi
x
t
x
u
F
t
u
))
,
,
(
(
giperbolik tipda;
Muhitning erkin tebranish jarayonini ifodalovchi ushbu
to’lqin
tenglamasi giperbolik tipda, bu yerda
u
(
x
,
y
,
z
,
t
) – to’lgin jarayonini
ifodalovchi funksiya;
x
,
y
,
z
– fazoviy koordinatalar;
c
– shu muhitda to’lqin
tarqalishi tezligi;
t
– vaqt.
6
Puasson tenglamasi
2
2
2
2
)
,
(
)
,
(
y
y
x
u
x
y
x
u
ellipik tipda;
Diffuziya tenglamasi
2
2
)
,
(
x
t
x
u
k
t
u
parabolik tipda.
Shulardan giperbolik tipdagi tenglamalarga biroz to‘xtalaylik. Giperbolik tipdagi
tenglamalar chekli tezlik bilan axborotlar tarqaladigan
jarayonlarning barchasida
paydo bo‘ladi, masalan,
eng sodda giperbolik tipdagi tenglama – bu ko‘chirish tenglamasi
u
t
+
au
x
=0;
keng tarqalgan giperbolik tipdagi tenglama – bu to‘lqin tenglamasi
u
tt
=
c
2
2
u
;
eng foydali giperbolik tipdagi tenglama
–
bu qovushoqmas Byurgers
tenglamasi (Xopf tenglamasi)
u
t
+
uu
x
= 0.
Giperbolik tipdagi tenglamalarga yana boshqa misollar:
Eylerning nostatsionar
tenglamalari;
tovushdan tez oqim uchun Eylerning statsionar tenglamalari;
sayoz suvlar tenglamasi;
ideal magnit gidrodinamikasi tenglamasi;
elastiklik nazariyasi tenglamasi;
plastinka va qobiqlarning harakat tenglamalari.
0>Do'stlaringiz bilan baham: